Dąbrówka Starzeńska

Bastejowy zamek szlachecki przebudowany w pałac

Ruiny zamku w Dąbrówce Starzeńskiej stoją nad rzeka San, na płaskim cyplu wzgórza wchodzącego w skład Pogórza Przemyskiego, przy głównej drodze z Dynowa. Do XXI wieku zachowały się dwie spore basteje od zachodu, nikłe resztki murów obwodowych, budynku oraz fosy. Od wschodu natomiast widać dziury w ziemi prowadzące zapewne do piwnic pierwotnego dworu obronnego.
Pierwszą murowaną budowlą obronną był bowiem kamienno-ceglany dwór Stadnickich w typie willi włoskiej, położony w północno wschodniej części obecnego założenia. Zbudowano go na planie prostokąta, od wschodu posiadał loggię. Dolna kondygnacja miała 2 pomieszczenia. Zachował się po nim pagórek z fragmentami murów, ale archeolodzy natrafili na wiele jego reliktów z murami obwodowymi, piwnicami i klatką schodową. Nie są one jednak eksponowane. Prace ujawniły również, iż był otoczony wałem. Dwór został włączony do powstałego później znacznie większego założenia zamkowego, zbudowanego na planie zbliżonym do kwadratu, otwartego na wschód. Po tej stronie usytuowano ogrody, ale co ciekawe miały one własne fortyfikacje w postaci wału i ziemnych bastionów/bastei, o których nie wspominała do niedawna żadna literatura, a widać je dopiero na zdjęciu skanowania laserowego Lidar. Nie wiem więc czy są widoczne i dostępne na miejscu.
Budowla posiadała obszerny wewnętrzny dziedziniec i dwie czworoboczne basteje od zachodu, połączone murem kurtynowym. Były to sporych rozmiarów obiekty obronne na planie kwadratu o boku 10 metrów. Z badań wynika, że zabudowa mieszkalna murowana była skromna i znajdowała się tylko od płn.-wsch. (stary dwór) oraz w narożniku płd.-zach. Jeśli stały tu inne budynki to były drewniane. Skrzydło północne, które mogło być największym budynkiem ówczesnego zamku, a którego murowane fundamenty zachowały się, wykazuje ślady spalonej konstrukcji drewnianej z początku XVII stulecia i ustalenia archeologów wykluczyły późniejszą zabudowę. Całość otaczała fosa na bazie rzeczki Kruszelnica, która nieopodal wpada do Sanu.
W XIX wieku, nowi właściciele Starzeńscy, zagospodarowali podupadłą budowlę na nowo. Od zachodu do muru kurtynowego dostawili budynek zwany "dworem", a basteje nadbudowali i nadali im funkcje stricte mieszkalne. Także w skrzydle południowym powstał nowy budynek mieszkalny. Niestety brak jest opisów i rysunków zamku, istnieje on na tylko na nielicznych fotografiach i to z okresu tuż przed II wojną św. Budowla wraz całym wyposażeniem i archiwami została zniszczona przez trzy barbarzyńskie żywioły nękające Polaków w XX wieku: Sowietów, Niemców i Ukraińców. Dzisiejszy stan wiedzy opiera się tylko na pracach archeologicznych. Badania murów i ukrytych pod ziemią fundamentów pozwoliły wykonać plan i rozwarstwienie murów prezentowane poniżej. Jednak porównując go z XIII-wieczną mapą można mieć wątpliwości czy są one w pełni prawidłowe. Ze szczegółów zabudowy wiadomo jedynie, że bogata w stare woluminy biblioteka i archiwum Starzyńskich mieściły się w izbach we wschodniej części skrzydła południowego, a pokoje ozdobione były cennymi działami sztuki.

Z zamkiem nierozerwalnie związany jest wciąż urokliwy park krajobrazowy, posiadający XVII-wieczny rodowód, w którym zobaczyć można neoromańską kaplicę grobową Starzeńskich. Prowadzi do niej aleja grabowa. Przez pewien czas po II wojnie światowej służyła ona mieszkańcom wsi jako kościół, a na terenie zamkowym postawiono drewnianą plebanię.