Krasiczyn

Renesansowy zamek magnacki

Pierwotny zamek w Krasiczynie powstał prawdopodobnie w końcu XIV w. za sprawą braci Pawła i Janoty, protoplastów rodu Orzechowskich. Był on drewniany i w dokumencie z początku XVI w. występuje jako "Zamek Śliwnica" bo tak nazywała się wówczas wieś na terenie dzisiejszego Krasiczyna. 4 km dalej położona była wieś Krasice, od której potomkowie Barbary Orzechowskiej i Jakuba z na herbu Rogala przyjęli nazwisko Krasickich. Początki obecnego murowanego zamku sięgają końca XVI w. Wtedy to nową warownię postawił syn Barbary i Jakuba - Stanisław Krasicki.

Marcin Krasicki Urodził się w 1574 roku. Jako wykształcony na zagranicznych uczelniach, doświadczony w wojnach z Moskwą żołnierz oraz gorący zwolennik Wazów szybką karierę miał zapewnioną. Najpierw otrzymał starostwo bolimowskie, potem lubomelskie, przemyskie i w końcu kasztelanię lwowską co wiązało się z miejscem w senacie. Od 1629 r. piastował prestiżową godność wojewody podolskiego. Przez ten czas dokończył budowę wspaniałej rezydencji w Krasiczynie, przebudował zamek w Przemyślu i ufundował dwa kościoły. W 1631 roku był posłem do cesarza Ferdynanda, dzięki czemu otrzymał od niego dziedziczny tytuł hrabiowski. Przez całe życie sporo kłopotów sprawiał mu awanturnik Stanisław "Diabeł" Stadnicki, a później jego dzieci. Z "Diabłem" poradził sobie ostatecznie Krzysztof Opaliński, a z "Diablętami" właśnie Marcin Krasicki. Najpierw najechał i spalił zbójeckie gniazdo Zygmunta Stadnickiego w Rudawce, co bardzo mu się opłaciło, bo podobno znalazł tam skarb wartości 200 tys. zł. Następnie rozesłał uniwersały do szlachty i na czele 600 ludzi zdobył Łańcut. Kolejni dwaj Stadniccy, mimo że uciekli, zostali schwytani i straceni.

I poł. XVI w. - drewniany zamek zyskał murowaną bramę wjazdową
ok. 1580 r. - Stanisław Krasicki rozpoczął budowę nowego zamku na miejscu starego. Jedyna murowana część czyli brama wjazdowa została włączona do nowej budowli w północnym skrzydle. Drewnianą palisadę zastąpiono murem ze strzelnicami i gankami dla straży, a w narożach postawiono 4 czterokondygnacyjne baszty-basteje. Budynek mieszkalny znajdował się w skrzydle północnym między ówczesną bramą, a basteją płn.-wsch. (dzisiejszą basztą Królewską)
1602 r. - zmarł Stanisław Krasicki. Warownię odziedziczył jego syn Marcin
I poł. XVII w. - dość szybko zrezygnowano z obronnych funkcji budowli i przeprowadzono modernizację pod kątem wygody i reprezentacyjnego wyglądu. Powstało typowe palazzo in fortezza. Prace pod kierunkiem włoskiego architekta Galeazzo Appaniego trwały do śmierci Marcina Krasickiego w roku 1633 r. Basteje przebudowano na baszty zwieńczone attykami (poza jedną) i odpowiednio nazwano. Wszystkie strzelnice zastąpiono oknami, a w baszcie Boskiej urządzono kaplicę. Budynki mieszkalne otrzymały krużganki. Obok starej bramy wzniesiono piękną loggię z kopułą i 5 kamiennymi posągami oraz wieżę Zegarową. Nową bramę utworzono w skrzydle zachodnim, prowadził do niej most ponad szeroką fosą. Połączono w ten sposób zamek z nowo lokowanym miastem Krasiczyn. Przy skrzydle wschodnim powstał nowy budynek mieszkalny. Mury zamkowe zarówno z zewnątrz i jak od wewnątrz zyskały wspaniałą dekorację sgraffitową. Całość otoczono ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi, na których rozstawiono 20 dział. Załoga zamku liczyła kilkuset żołnierzy
1608 r. - Marcin Krasicki gościł w zamku króla Zygmunta III Wazę z małżonką Konstancją. Król jeszcze kilka razy odwiedził swojego wiernego stronnika
1642 r. - 10 lat po bezpotomnej śmierci Marcina, zamek przeszedł w ręce jego bratanka Konstantego, podczaszego i kasztelana przemyskiego. Był on awanturnikiem i często popadał w konflikty z sąsiadami. Zadłużył majątek i doprowadził do zaniedbania Krasiczyna
1682 r. - zamek oraz wielkie długi odziedziczył Jerzy, a następnie Aleksander Krasicki. Na nim wygasła męska linia rodu. Zamek przejęła Urszula z Krasickich Modrzewska, a potem na mocy ugody zawartej między spadkobiercami Aleksandra - Jan Franciszek Wojakowski z Rzeplina

1724 r. - zamek Krasiczyn wykupiło małżeństwo Elżbiety Modrzewskiej (córka Urszuli Krasickiej) i Jana Tarło, bardzo wpływowego wojewody lubelskiego. Przeprowadzili oni gruntowny remont. Na zamku często przebywał król August II Mocny, który przyjeżdżał tu na polowania

Sapiehowie na zamku Zainteresowanie zamkiem w XIX w. przez możny ród Sapiehów uratowało go od niechybnej ruiny. Niewielu bowiem stać było na ogromne inwestycje w odbudowę i utrzymanie tak rozległej, ale podniszczonej już rezydencji. Książę Leon Sapieha, kawaler orderu Virtuti Militari, znany był z ożywionej działalności politycznej i gospodarczej. Zaangażował się w m. in.: Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Towarzystwo Gospodarskie, budował kolej żelazną w Galicji, był prezesem Banku Anglo-Austriackiego, a w 1861 r. został marszałkiem krajowym galicyjskim. Gdy Sapiehowie kupili zamek krasiczyński zgromadzili w nim bogate zbiory rodzinne, które sprowadzili z kilku innych swoich rezydencji. Wiadomo że 100 lat później biblioteka zamkowa liczyła aż 20.000 woluminów, bardzo cenna była też kolekcja malarstwa europejskiego i wyposażenie, takie jak: meble, zastawy, kominki. Na szczęście udało się ocalić bibliotekę przed najazdem Sowietów w 1939 r. Najpierw bowiem to Niemcy wkroczyli do miasta i zajmowali go 2 tygodnie dłużej niż powinni. Umożliwili w ten sposób kolejnemu Leonowi Sapiesze, ostatniemu prywatnemu właścicielowi, wywiezienie furmankami cennych woluminów i obrazów do pobliskich Korytnik (ta wieś była już po niemieckiej stronie Sanu). Sapieha następnie przewiózł je do Krakowa gdzie rezydował kardynał Adam Sapieha, brat Leona, zwany Księciem Niezłomnym, urodzony również na zamku krasiczyńskim w 1867 r. Dzisiaj księgi przechowywane są na zamku w Pieskowej Skale. Sapiehowie wprowadzili też ciekawy zwyczaj w zamkowym parku, tworząc w nim jakby kronikę rodu. Sadzili w parku dąb gdy narodził się potomek płci męskiej i lipę gdy urodziła się dziewczynka. Pod każdym drzewem kładli kamień z imieniem i datą urodzin dziecka. Nawet dziś można je jeszcze zobaczyć.

1726 r. - być może z powodu wyjątkowej pozycji Jana Tarło na dworze króla Augusta II zamek został spustoszony przez wojska carskie wraz z kozakami. Szczególnie ucierpiały wnętrza. Tarło zdołał tylko częściowo odbudować warownię, która nigdy nie odzyskała już swojej dawnej świetności
1751 r. - po bezpotomnej śmierci Tarły zamek odziedziczyła Ludwika z Mniszchów Potocka żona Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Zamek był w złym stanie, jednak stopniowo w miarę możliwości finansowych hetmanowej był modernizowany. Nadbudowano wtedy budynek w skrzydle północnym o jedno piętro, wykuto wejście do parku w skrzydle południowym. Niestety otynkowano też mury, zakrywając większą część sgraffita
1785 r. - po śmierci Ludwiki Potockiej zamek Krasiczyn przechodził na krótko w ręce Szembeków i Wielopolskich, aż w końcu zarządzający jej majątkiem Michał Mniszech sprzedał cały klucz krasiczyński Jerzemu i Katarzynie Pnińskim
1835 r. - od Józefa Pnińskiego zamek kupił książę Leon Sapieha i do II wojny św. był on rezydencją rodową Sapiehów z Kodenia. Powiększyli oni swój majątek o kilka okolicznych wsi, postawili browar, gorzelnię, tkalnię, cegielnię w końcu przystąpili do pełnej restauracji podupadającego już zamku pod kierunkiem wiedeńskiego architekta W. Engertha. Doprowadzili też do uporządkowania i odnowienia zdziczałego parku zamkowego
3.05.1852 r. - w dzień przed ślubem Adama Sapiehy i Jadwigi Sanguszko na zamku wybuchł wielki pożar. Poza kaplicą prawie cała budowla spłonęła. Prace restauracyjne pod kierunkiem architektów Kuhna i Zajączkowskiego trwały bardzo długo. Sapiehowie popadli w długi, ale w dużej części zdołali odbudować zamek. Z zewnątrz chciano nadać mu dawny wygląd, natomiast wnętrza uznano za nie do odtworzenia i urządzono je od nowa. Zakopano też fosy i stworzono wejście od wschodu, którym dzisiaj wchodzi się do zamku
1914 r. - odbudowę przerwała wojna. Uszkodzone zostały dachy, wieża Zegarowa, loggia. Dwa lata później kontynuowano odbudowę którą przerwała kolejna wojna. Zmieniono wtedy nieco wygląd całego obiektu, rozebrano dobudówki, a nawet przedbramię
1939 r. - w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow Krasiczyn przypadł Sowietom. Po ich wkroczeniu do wsi zamek został zdemolowany, a ludność miasta przesiedlona
lata 1945-1947 - w budowli ukrywała się ludność przed bandami UPA
ok. 1963 r. - przystąpiono do restauracji zamku. Duże zasługi miał w tym A. Duda-Dziewierz z Ministerstwa Kultury i Sztuki
lata 1973-1995 r. - zamek użytkowała FSO w Warszawie. Część zysku firmy szła na odbudowę obiektu i rekonstrukcję sgraffita
1996 r. - kolejnym i aktualnym właścicielem została Agencja Rozwoju Przemysłu z Warszawy, spółka akcyjna Skarbu Państwa
2010 r. - zakończono prace remontowe m.in. elewacji, wieży zegarowej i kaplicy
2018 r. - zamek Krasiczyn wraz z parkiem został wpisany na listę Pomników Historii, jako zabytek o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju.
luty 2023 - zakończono rewitalizację zachodniej części ogrodów, konkretnie stawu dolnego, czyli dawnej fosy i stojącego w nim mostu. Staw został odmulony i uszczelniono jego podłoże, co sprawi, iż przestanie on wysychać i zarastać. Most ma wzmocnione fundamenty.

Wandale ze wschodu Zamek Krasiczyn nie miał szczęścia do wojsk moskiewskich. Dwukrotnie w historii dzicz ze wschodu kompletnie go zdewastowała. W 1726 r. wg ówczesnego kronikarza wyglądało to tak: "Wjechali Moskale z Kozakami sławny zamek krasiczyński złupili, dla zdobycia żelaza mury rozwalili, okna powybijali, z ołowiu kule lali, drzwi i stoły łupali, wszelką galanterię popsuwszy w fosy wrzucali, staroświeckie obrazy wszystkich królów i panów rąbali, a inne zabrane po różnych wsiach, w Przemyślu sprzedawali. Basztę Papieską zburzyli, obrazy papieżów zabrali. Rozbiwszy na ostatek kaplicę złupili ją, srebra to jest: kielichy, monstrancje i ornaty wszystkie zabrali, obrazy i ołtarze poniszczyli, krzyże połamali, statuę św. Jana Nepomucena porąbali i w kawałki posiekli i wszystkie wsie spustoszyli i w niwecz obrócili". Kolejny najazd miał miejsce we wrześniu 1939 r. Oto relacja Andrzeja Sapiehy z tego co zastał w 1941 r.: "Na podłogach śmiecie, szmaty, papiery, porozrzucane i poniszczone książki. Ściany pstro pomalowane, obwieszone propagandowymi obrazami i afiszami. Mebli żadnych - w ich miejsce mnóstwo drewnianych prycz. W łazienkach wanny i umywalnie powyrywane. W baszcie sierpy i młoty w miejsce herbów. W kaplicy kompletna ruina: rzeźby na ścianach zniszczone aż do wysokości do jakich dzicz mogła sięgnąć, ołtarze, ławki gdańskie, chórek drewniany i tablice marmurowe wyrąbane. Wszystkie 3 pomniki zniknęły. Grobowiec zamknięty, ale słyszeliśmy że był zbezczeszczony. Kościół w miasteczku w strasznym stanie. Była w nim stajnia i podobno rzeźnia bo były ślady krwi na podłodze. Nie ma ołtarzy ani ambony a ściany gołe. Domy miasteczka prawie wszystkie rozebrane". Z innych relacji wiadomo że czerwonoarmistki uznały znalezione w zamku koszule nocne za suknie balowe i stroiły się w nie. Natomiast w grudniu 1939 r. bolszewicy wkroczyli do grobowca rodowego, wyłamali marmurowe tablice, wyjęli trumny i wyrzucili zwłoki na podłogę. Metalowe trumny wynieśli na dziedziniec i używali jako wanny. Pod wpływem jakiegoś wysokiego komisarza z Przemyśla zwłoki wsadzono z powrotem w zbite z desek trumny, wrzucono do grobowca i zamurowano cegłami. Dopiero w 1943 r. Leon Sapieha ekshumował i zidentyfikował zwłoki, wstawił trumny do odpowiednich wnęk i przybił prowizoryczne tablice drewniane.

Legendy i podania

Bibliografia