Lesko

Przebudowany bastejowy zamek szlachecki

Zamek w Lesku pochodzi z XVI w. Budowę rozpoczęto w roku 1538 z inicjatywy marszałka wielkiego koronnego Piotra Kmity herbu Szreniawa w miejscu dawnego zameczku / dworu drewnianego kasztelana przemyskiego Jana Kmity. Ród Kmitów z pobliskiego Sobienia musiał zmienić siedzibę, bowiem dotychczasowa, położona na wysokiej górze nie miała możliwości rozwoju. Poza tym, została poważnie zniszczona przez Węgrów

Piotr Kmita Budowniczy zamku - Piotr Kmita - był jedną z wybitniejszych postaci swojej epoki w Polsce. Funkcjami jakie pełnił można by obdzielić kilka osób, m.in.: marszałek nadworny, marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski, wojewoda sandomierski, kasztelan wojnicki, kasztelan sandomierski, starosta krakowski, starosta przemyski, starosta spiski i kolski. Nigdy nie wysługiwał się żadnemu obcemu władcy i nie brał od nikogo pieniędzy. Choć wychowywany był na dworze cesarza Maksymiliana I, to do końca pielęgnował staropolski obyczaj i tradycje. Był zaufanym królowej Bony oraz znanym mecenasem sztuki, otaczał się pisarzami i uczonymi. Dla kraju zasłużył się walcząc z Tatarami, Moskwą i Krzyżakami. Z drugiej strony słynął też z hucznych biesiad i sporej grupy zdolnych do wszystkiego awanturników, będących na jego usługach.

1538 r. - Lesko stało się własnością Piotra V Kmity, który odziedziczył je po śmierci brata Stanisława. Wkrótce rozpoczął budowę zamku, czy raczej dworu obronnego, bo stanowiła go dwupiętrowa wieża mieszkalno-obronna otoczona murem
1553 r. - bezpotomnie zmarł Piotr Kmita. Lesko przejęli Stadniccy, obniżyli wieżę i dobudowali korpus w stylu renesansowym z attyką. Całość otoczona byłą częściowo murem, a częściowo parkanem. Funkcje murów obronnych pełniły także wysokie budynki zamkowe. Obok znajdowały się zabudowania gospodarcze, ogród oraz zwierzyniec
II poł. XVII w. - Stadniccy ponownie przebudowali zamek leski. Na bazie poprzedniej budowli powstał czteroskrzydłowy obiekt z czterema basztami i bastejami
1702 r. - w czasie wielkiej wojny północnej miasto wraz z zamkiem zostało złupione i spalone przez Szwedów, którzy wysłali tu podjazd pod wodzą pułkownika Szperlinga. Celem było schwytanie Jana Stadnickiego, wojewodę wołyńskiego. Nie tylko go zaskoczyli w zamku, ale ponoć odnaleźli wielki skarb. Zniszczeniu uległy wtedy bardzo cenne dokumenty i wyposażenie zamku, a zaraza zdziesiątkowała mieszkańców miasta
1713 r. - sporymi nakładami zamek w Lesku odbudowano
1745 r. - zamek stał się własnością wojewody wołyńskiego Józefa Kantego Ossolińskiego, który jednak rezydował w zamku rymanowskim. Po jego śmierci Lesko odziedziczyła córka Marianna Ossolińska. Wyszła ona za Józefa Mniszcha i ten ród był kolejnym właścicielem budowli
1783 (lub 1785) r. - w wielkim pożarze Leska ucierpiała też warownia

Wincenty Pol w Lesku Związki Wincentego Pola, znanego poety, etnografa i geografa z Leskiem, datują się na okres po upadku powstania listopadowego. Wraz z hr. Xawerym Krasickim należał do konspiracyjnej organizacji Związek Dwudziestu Jeden. Był łącznikiem przebywającego na emigracji gen. Józefa Bema z patriotami we Lwowie i uciekając przed policja carską zwykle ukrywał się w majątkach hrabiego. Od 1834 r. przeprowadził się na jego zaproszenie do Leska. 2 lata później otrzymał w dzierżawę majątek Krasickich w Kalnicy. Sam Xawery Krasicki mieszkał najczęściej w Posadzie Leskiej, bo zamek w Lesku był w ruinie po pożarze. Do odbudowy siedziby i powierzenia prac Polowi zachęciła hrabiego jego synowa Aniela z Brzostowskich Krasicka. Projekt nie nawiązywał do wcześniejszego wyglądu budowli, lecz rustykalnych willi włoskich i architektury klasycystycznej. Nieregularna, lekka bryła budowli była przeciwieństwem symetrycznych, monumentalnych rezydencji. Główny etap prac zakończono po 2 latach i Pol zamieszkiwał przez krótki czas w zamku. Potem się wyprowadził, utrzymując z rodzina Krasickich ciepłe relacje. Dalsze etapy odbudowy siedziby trwały jeszcze kilkadziesiąt lat. Odbudowana ponowie po zniszczeniach II wojnie światowej budowla nie jest identyczna z projektem Pola. Niektóre elementy i detale zostały zmienione lub usunięte.

1793 r. - zamek w Lesku został opuszczony. Oto jak opisywano jego stan: "dach zamku zgniły i upadły, mury częściowo porozwalane. Na drugim piętrze jedna sala rozwalona, w pozostałych pięciu pokojach sufity i podłogi zgniłe. Większość pomieszczeń bez okien, pieców i kominków"
1799 r. - ruina jako wiano przeszła w ręce Xawerego Krasickiego
Lata 1836-38 – najważniejszy okres odbudowy zamku przez Krasickiego wg projektu Wincentego Pola. W sumie prace trwały przez 38 lat. Obiekt całkowicie zatracił wtedy swój pierwotny wygląd. XIX-wieczny romantyk - Pol nadał mu kształt rezydencji klasycystyczno - neorenesansowej w stylu włoskim. Powstała oranżeria, do murów obwodowych od strony dziedzińca dobudowano parterowe dobudówki, a do głównego budynku klasycystyczny portyk
lata 1914-1915 - zamek zajęli Moskale i prawie całkowicie go spalili, na szczęście wcześniej wywieziono wyposażenie.
po 1918 r. - właścicielem rezydencji był legionista August Krasicki, znany przyrodnik. Zniszczony podczas I wojny św. zamek został wyremontowany, a park odnowiony
po 1922 r. - Krasiccy powrócili do Leska i zamieszkali w zamku, w jego wschodniej części za basztą. Powoli odbudowywali rezydencję. Przy oranżerii postawiono kamienny portal renesansowy przeniesiony z dworu w Laszkach Murowanych, w parku założono arboretum. Nadbudowali parterowe skrzydła postawione przez Wincentego Pola 100 lat wcześniej przy murach obwodowych. Wieża zachodnia groziła zawaleniem, więc postanowiono rozebrać ją całkowicie
1939-45 r. - zamek leski został zdewastowany i okradziony podczas wojny przez Sowietów. Uciekając przed nimi Krasiccy pozostawili bowiem całe wyposażenie
po 1945 r. - po wojnie działała tu szkoła, internat i przedszkole
1955 r. - zakończono odbudowę zdewastowanej budowli. Powstał w niej ośrodek kolonijny górników kopalni KWK "Makoszowy" z Zabrza
koniec XX wieku - zamek kupiła Gliwicka Agencja Turystyczna i prowadzi w nim hotel, jednak potomkowie rodu Krasickich domagają się zwrotu zabytku. Wojewoda przyznał im rację. W 2000 r. minister Balazs nakazał ponowne rozpatrzenie sprawy.
2013 r. - wojewoda podkarpacki potwierdził, że obiekt nie podlegał reformie rolnej. Nie oznacza to jeszcze zwrotu majątku Krasickim, ponieważ zarządcy z GAT i gmina Lesko odwołali się od decyzji. Sprawa jest cały czas w toku i nie widać końca sporu
2019 r. - podczas prac remontowych murów obronnych zamku odkryto wielki kawał żelaza, który okazał się długą na 1,8 metra lufą armatnią o średnicy pocisku 55 mm. Leżała ona przy baszcie na głębokości ok. 3,5 metra. Do wydobycia przedmiotu konieczna była koparka. Działo posiada herb Szreniawa rodu Kmitów i miasta Leska, ale czytelne 2 pierwsze cyfry daty - 1 i 7 sugerują, że nie miało ono nic wspólnego z Kmitami, lecz pochodzi z XVIII wieku, zapewne z okresu Konfederacji Barskiej.

Legenda mówi, że wraz z przeprowadzką Kmitów do Leska podążyła za nimi Czarna Dama z Sobienia. Był to ponoć duch Anny Kmity, żony Jana. Pewnego razu pod nieobecność Kmity, zamek Sobień został najechany przez węgierskiego króla Macieja Korwina. Długie oblężenie nie przynosiło jednak rezultatów, postanowiono więc zrobić podkop i wysadzić część murów w powietrze. To spowodowało pożar na zamku, ponieważ niektóre elementy były jeszcze drewniane. Anna wraz z kilkoma służącymi zostało odcięta w swojej komnacie od wyjścia. W oczekiwaniu na śmierć przywdziała czarny, żałobny strój. Gdy Jan Kmita powrócił do zamku zobaczył zgliszcza a wśród nich resztki nadpalonej biżuterii żony, którą zawsze na sobie nosiła. Zrozpaczony ślubował, że pozostanie wierny swojej żonie aż do śmierci i nigdy nie będzie miał innej kobiety. Tak prawdopodobnie się też stało, bo wiadomo że nie miał potomków. Również duch Anny pozostał wierny Kmitom, ponieważ po przeniesieniu się tego rodu do Leska zaczęto ją tu widywać. Podobno po raz pierwszy w 1553 r. przed śmiercią Piotra Kmity, następnie widywano ją zawsze przed zgonami kolejnych Kmitów. W 1702 r. zobaczyła ją, przybyła do Leska na bal, pisarka Anna Ponimirska, która opisała w swojej powieści życie pogrążonej w żałobie kobiety.

Bibliografia