Bochnia

Przebudowany średniowieczny zamek żupny

Litografia Carla Bernda z pierwszej połowy XIX wieku. Zamek zaznaczony. Widać jakieś boczne oficyny lub skrzydła, o których brak informacji

Plany i rekonstrukcje

Bochnia w średniowieczu. Miasto lokacyjne (kol. pomarańczowy) i przedmieście (kol. biały). A - kościół parafialny św. Mikołaja, B - teren zamku żupnego, C - ratusz, D - sukiennice, E - Nowy Rynek, F - teren szpitala górniczego z kościołem Św. Krzyża, G - kościół i klasztor dominikanów, 1,2,3,4, - bramy miejskie, 5 - szyb Sutoris, 6 - Gazaris, 7 - szyb Hermana, 8 - szyb Regis


Austriacka mapa przedstawiająca widok Bochni po 1782 roku. Zamek w niebieskim kwadracie. Większa od niego budowla po lewej to nowe stajnie z oficynami mieszkalnymi. Pod zamkiem widać jakiś budynek. Jest to albo ruina głównego budynku zamkowego (południowego), który powinien już nie istnieć, albo postawiono w jego miejscu jakiś inny obiekt.


Porównanie zabudowy na mapie katastralnej ok. 60 lat później. Zamek z oficyną od północy w niebieskim kwadracie. Budynku południowego już nie ma.


Plan zamku w Bochni autorstwa żupnika krakowskiego Jana Gotfryda Borlacha z początku XVIII wieku (sprzed przebudowy)


Rysunek zamku w Bochni (widok od wschodu) autorstwa żupnika krakowskiego Jana Gotfryda Borlacha z pocz. XVIII wieku (sprzed przebudowy)


Przekrój pionowy Zamku Żupnego z początku XIX wieku


Rekonstrukcje zamku w XIV wieku (gotycki budynek południowy z wieżą) i XVI wieku (ten sam budynek po przebudowie renesansowej) Adama Kobieli wg danych E. Dworaczyńskiego

Zamek żupny w Bochni w formie murowanej istniał na pewno już w II połowie XIV wieku, nie wyklucza się jednak, iż pierwotny drewniany zameczek powstał jeszcze w XIII stuleciu z inicjatywy księcia Bolesława Wstydliwego, jako siedziba urzędników sprawujących pieczę nad przynosząca pokaźny dochód żupą (kopalnią) soli. Budowla wielokrotnie gościła polskich monarchów, w tym Kazimierza Wielkiego, który zapewne przyczynił się do powstania murowanej warowni złączonej z fortyfikacjami miejskimi. Z XIV wieku pochodzą dwie wzmianki wskazujące na istnienie w zamku kaplicy św. Stanisława.

Sebastian Lubomirski Inwentaryzacja żup bocheńskich w 1581 r była związana ze zmianą żupnika. Został nim Sebastian Lubomirski, który posiadał wówczas zaledwie 4 pełne wsie. O przekazaniu bardzo intratnego urzędu właśnie Lubomirskiemu zaważyła prawdopodobnie najwyższa kwota czynszu jaką zaoferował królowi Stefanowi Batoremu. Poprzedni żupnik - Prospero Provana z Piemontu wywiązywał się ze swoich obowiązków fatalnie. Lubomirski prowadził jednak podobną, rabunkową politykę i 3 lata później musiał uciekać przez okno przed zbuntowanymi górnikami. Zawsze jednak dbał, aby król otrzymał na czas należny czynsz, dlatego pozwalano mu na wiele. Gdy skargi na Lubomirskiego nie przestawały wpływać, król Zygmunt III Waza zareagował wreszcie na to powołaniem specjalnej komisji. Zarzuty potwierdzono, żupnik przywłaszczał sobie majątek, nie wykonywał prac remontowych przez co kopalnie zaczęły popadać w ruinę, a górnicy ginęli w wypadkach, zaniżał pensje, udowodniono mu również brak dbałości o bezpieczeństwo żup. W zamkowym arsenale przechowywano bowiem działa z herbami królewskimi, a Lubomirski wywiózł je do swojego zamku w Lanckoronie. W 1592 roku król usunął go z urzędu. Lubomirski przez prawie 12 lat zdążył jednak dorobić się na soli i został protoplastą potężnego rodu magnackiego. Musiał naprawdę wyróżniać się w wysokości zysku z żup i skrupulatności wobec dworu królewskiego, bo 15 lat później monarcha ponownie powierzył mu żupy bocheńskie na okres 3 lat.

W latach 1536-1539 żupnik Seweryn Boner nadał swej rezydencji renesansowy charakter, ozdobił ją m.in. attyką i wieżyczką z zegarem. Być może w tym okresie postawiono drugie skrzydło zamku, zwane północnym. Jego reliktami jest zachowany do dziś budynek. Na wschód od zamku założono ogrody.
W 1517 roku do Bochni zawitał szwajcarski humanista Joachim Wadianus, zwiedził kopalnię i zamek na zaproszenie żupnika Jana Bonera. We wspomnieniach nazwał siedzibę Bonera "zamkiem królewskim", więc budowla musiała być okazała.
W 1538 roku Boner gościł w zamku bocheńskim króla Zygmunta I Starego wraz z rodziną, czyli królową Boną i królewiczem Zygmuntem Augustem. W 1578 r. przez kilka dni mieszkał w nim król Stefan Batory z dworem, wizytując żupy.
Z 1581 r. pochodzi opis inwentarzowy, z którego możemy się dowiedzieć że wejście do głównego budynku znajdowało się w skrzydle południowym przez przez bramę z "herbem Króla Jego Mości". Na parterze była wielka izba wyposażona w cenne obrazy i meble, w której przyjmowano ważnych gości. Poza tym kuchnia, arsenał i areszt. Na piętro prowadziły wewnętrzne kamienne schody, a drugie drewniane postawiono na zewnątrz i połączono z gankami otaczającymi budynek. Piętro zajmowała kaplica żupna pod wezwaniem św. Stanisława, "pokoje królewskie" (czyli komnaty dla znaczniejszych gości), kancelaria żupy, mieszkanie podżupka. Budynek pokryty był dachem z wieżą zegarową i dzwonkiem. Całość chronił mur obwodowy.
Ok. 1616 r. dobudowana została nowa drewniana izba pisarska od strony zachodniej, a 4 lata później wspominany jest drewniany dom podżupka w części północnej. W 1620 r. komisja żupna raportuje o postępującej dewastacji zamku.
Wojny, pożary, zarazy w XVII stuleciu nieomal doprowadziły miasto i rezydencję do upadku. Przestały istnieć mury obronne. Podczas potopu najeźdźcy ze Szwecji i Siedmiogrodu spustoszyli miasto dwukrotnie. Komisja żupna zanotowała w 1660 roku, iż zamek żupny (budynek "stary" i "wielki") jest bez dachu, a kaplicę zniszczyli Szwedzi. W 1702 r. w dawnej warowni ukrył się król August II Sas. Ścigał go król Karol XII po bitwie pod Kliszowem i wkrótce także on zatrzymał się w tych murach.
W latach 1731-1732 postanowiono zrobić coś ze zrujnowaną siedzibą żupną i wyburzono najstarszy budynek od strony południowej, podobnie jak wieżę. Drugi, nowszy dom (zachowany) przekształcono na pałacyk z wieżą zegarową po środku. Od zachodu powstał park, który był zaczątkiem parku salinarnego, oficjalnie otwartego w 1868 r.
W 1768 r. w zamku żupnym bronili się konfederaci barscy, ale wyparli ich moskale pod wodzą gen. Suworowa.
Po rozbiorach Austriacy zaadaptowali budowlę na siedzibę urzędu salinarnego (czyli żupnego) i mieszkania dla wyższych urzędników, przede wszystkich administratorów kopalni Dokonali kolejnych przekształceń, m.in. zamieniono barokowe dachy łamane na czterospadowe.
Po 1870 r. austriacki architekt salinarny Karol Witz przebudował zamek żupny w stylu willi szwajcarskiej.
W 1910 r. dodano drewniany ganek w elewacji tylnej, nadając mu dzisiejszy wygląd. Budynek stał się kamienicą z kilkoma mieszkaniami. Po wojnie na miejscu budynku południowego komuniści postawili siedzibę PZPR. Potem zamieniono ją na Dom Kultury. Badania archeologiczne prowadził tu A. Jodłowski w 1970 r. Dwa wykopy: po wschodniej stronie w ogrodach i przy ścianie północnej zachowanego budynku odsłoniły fragmenty ceramiki z 2. połowy XIII wieku i fundamenty wykonane z dużych nieregularnych kamieni piaskowcowych z kawałkami cegły. Następnie teren zamkowy badano w 1993 i 1994 roku. W północnej części natrafiono na fundamenty nieokreślonego budynku, który hipotetycznie można datować na XVI-XVII wiek. Nie udało się zlokalizować murów obwodowych, których poszukiwano w dawnych ogrodach. Budynek północny do końca XX wieku był socjalnym domem mieszkalnym, ale z powodu złego stanu technicznego na początku obecnego stulecia został opuszczony. Obiekt miał zostać wyburzony, ale w 2015 roku postanowiono oddać go do zbadania archeologom. Prace pod kierunkiem Eligiusza Dworaczyńskiego rozpoczęte rok później, odsłoniły sporo zabytkowych reliktów. Odkryto fragmenty wału i murów średniowiecznych, fundamenty wieży oraz fragmenty ceramiki średniowiecznej.

Bibliografia