Bodzentyn

Średniowieczny zamek biskupi

Plan zachowanych w latach 60-tych XX wieku murów zamku bodzentyńskiego wg Jerzego Fijałkowskiego (brak tu reliktów mostu wjazdowego).


Plan założenia zamkowego w Bodzentynie w 2. połowie XV wieku na bazie rysunku M. Brykowskiej. A - dom wielki, główny budynek zamkowy od wschodu, B - skrzydło północne, C - najstarsza gotycka wieża mieszkalno-obronna, D - wieżyczki/aneksy przy domu wielkim mieszczące schody i latrynę, E - mury obwodowe, F - baszty w murze obwodowym, G - przypory, H - wjazd do zamku z miasta, I - wjazd z podzamcza na zamek, J - prawdopodobnie mur fundamentowy drewnianego ganku, K - podzamcze, L - minia murów osłaniających ogród i odgradzająca zamek od miasta, która powstała później, M - dziedziniec


Plan zamku biskupów krakowskich i próba rekonstrukcji etapów budowy wg badań architektoniczno-archeologicznych 1962-1969, 1983, 2015. Opracowała M. Brykowska w 1997 r, więc nie uwzględnia najnowszych ustaleń badaczy.
1 - 2. poł. XIV - 1. poł. XV,
2 - 2. poł. XV,
3. XV/XVI w. - 1581,
4. XVI/XVII - 1680,
5. 1681 - 1732.


Plan założenia zamkowego w Bodzentynie w XIX w. na planie miasta. DW - dom wielki (skrzydło wschodnie), R - wieża - ryzalit z kaplicą, B - cylindryczna baszta w murze obwodowym, D - dziedziniec, P - przypory, M - most wjazdowy na 4 arkadach, OD - oficyna drewniana "Sala" - dworek biskupi, OB - oficyna bramna murowana, O - ogrody, PO - podzamcze (podpisane jako dziedziniec), S - stajnie, U - ulica Senatorska, prowadząca z miasta do zamku, K - rzeka Psarka


Bodzentyn na austriackiej mapie z ok. 1770 roku. Z - zamek, P - podzamcze, O - ogrody, K - kościół parafialny, R - ratusz, S - stawy zamkowe, F - folwark, Z - zwierzyniec


Plan 1. piętra i parteru zamku wg pomiarów z 1820 roku. Brak ryzalitu wieżowego z kaplicą i piętra drugiego, spowodowany zapewne złym stanem tej kondygnacji.



Wizualizacja rewitalizacji ruin zamku w Bodzentynie, materiały UG Bodzentyn




Rekonstrukcje zamku w XVIII w. z projektu "Łysogóra 200 lat temu" Fundacji Świętokrzyskie Góry Historii i Narodowego Centrum Kultury

Zamek bodzentyński zbudowano w II połowie XIV w. z inicjatywy biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska herbu Jelita. Zastąpił drewniany dwór biskupa Bodzanty (Bodzęty) herbu Poraj, który przeniósł tu siedzibę biskupią z pobliskiego Tarczka w połowie XIV stulecia. Nie znana jest lokalizacja tego obiektu. Pewne przesłanki wskazują, że początkowo obie budowle funkcjonowały równocześnie. Zamek został sprzężony z fortyfikacjami miejskimi Bodzentyna. Początkowo składał się z wysokiej czworobocznej wieży w płn.-zach. narożniku wzgórza, przylegającego do niej parterowego budynku mieszkalnego i muru obronnego od północy.

Jakub Zadzik Bodzentyński zamek należał do ulubionych rezydencji biskupów krakowskich. Szczególnie upodobał go sobie bp Jakub Zadzik - kanclerz wielki koronny, mąż stanu, który pod koniec życia zamieszkał tu na stałe i dokonał żywota w 1642 r. Niewiele wniósł do rozwoju zamku, ale mieszkańcom miasta nadał przywilej gwarantujący stypendium w celu kształcenia się w Akademii Krakowskiej. Na kartach w historii zapisał się jako wielki wróg reformacji i bardzo zręczny dyplomata. Prowadził rokowania ze Szwedami i Moskwą, był też rozjemcą w wewnętrznych sporach w kraju. Jego skrywaną tajemnicą był fakt, że nie pochodził z rodziny szlacheckiej. On to doprowadził do zniszczenia słynnego na całą Europę ariańskiego ośrodka nauk w Rakowie. O jego bezwzględności mówią jeszcze inne relacje, wątpliwe jednak by były one prawdziwe. Podobno jednego z uwięzionych w zamku innowierców głodził tak długo, iż musiał on zjeść własne księgi. Z kolei inny znany protestant Krowicki został odbity przez przyjaciół i uniknął losu swoich braci. Należy jednak pamiętać, że arianie zawsze popierali protestanckich Szwedów i innych wrogów Polski, niszczyli obiekty kultu katolickiego, stąd spotykały ich później często zasłużone prześladowania.

1380 r. - po śmierci Floriana z Mokrska herbu Jelita zamek Bodzentyn przejął Zawisza z Kurozwęk herbu Poraj
1410 r. - przed bitwą pod Grunwaldem na zamku zatrzymał się król Władysław Jagiełło, który odbywał pielgrzymkę do klasztoru na Świętym Krzyżu. Przyjął tu posłów z Pomorza
1413 r. - pożar zniszczył miasto i naruszył też warownię.
1422 r. - zachowała się wzmianka w źródłach o remoncie wieży dokonywanym przez miejscowego cieślę Franka. Świadczy to, że biskup Wojciech Jastrzębiec herbu własnego zlecił naprawę zamku po zniszczeniach pożarem. Co ciekawe dokument oprócz zamku wymienia także dwór, co może dowodzić, iż pierwsza siedziba biskupia nie stała w tym samym miejscu co zamek i przetrwała jeszcze do początku XV wieku.
od 1423 r. - biskup Zbigniew Oleśnicki herbu Dębno rozbudował niewielki budynek od północy w skrzydło mieszkalne o 2 kondygnacjach, podwyższył wieżę, założył podzamcze, ogrody od wschodu, folwark od zachodu. W mieście ufundował kościół parafialny
ok. 1500 r. - po wielkim pożarze budowli, kardynał Fryderyk Jagiellończyk dobudował od wschodu nowe skrzydło mieszkalne - dom wielki o 2 piętrach. Od wschodu komunikację zapewniał drewniany ganek. Reprezentacyjna druga kondygnacja mieściła izbę wielką, która posiadała inskrypcję nad wejściem informującą o fundatorze
lata 1503-1524 - biskup Jan Konarski herbu Abdank rozbudował dzieło poprzednika dobudowując do domu wielkiego od wschodu ryzalit w formie wieży z dostawionym wykuszem-absydą. Wcześniejszy ganek został usunięty
lata 1525-1535 - prace nad wystrojem wnętrz przeprowadził biskup Piotr Tomicki herbu Łodzia.
lata 1572-1577 - biskupowi Franciszkowi Krasińskiemu herbu Ślepowron przypisuje się rozpoczęcie wielkiej przebudowy starego zamku w renesansową rezydencję. Powstały wtedy m.in. arkadowe krużganki od zachodniej strony domu wielkiego. Bywa to jednak kwestionowane, bowiem brak precyzyjnych danych o XVI-wiecznych pracach na zamku (krużganki mógł wznieść bp. Tomicki jak i bp Myszkowski)
1581 r. - prace zakończył biskup Piotr Myszkowski herbu Jastrzębiec. Sprowadził w tym celu włoskiego architekta Jana Balcera, który za wykonaną pracę otrzymał ogród na przedmieściu. Przypisuje mu się zwieńczenie murów attyką, pokrycie murów tynkiem, wymianę kamieniarki okien i drzwi, zmianę w wystroju wnętrz oraz ogólną modernizację budowli.
lata 1608-1616 - biskup Piotr Tylicki herbu Lubicz postawił skrzydło południowe z budynkiem bramnym, do którego prowadził most ponad wykopaną suchą fosą. Nowa brama posiadała furtę i strzelnice, a chroniło jej kilka dział. W narożu wschodnim stała niewielka baszta
lata 1617-1630 - biskup Marcin Szyszkowski herbu Ostoja postawił na przedzamczu przy murze zachodnim drewniany dworek zwany "Salą" lub "domem pańskim". Inwentarz z tego okresu wymienia budynki zamkowe:: studnię, kuchnię, chłodnię, stajnię, wozownię, piekarnię i furtę zachodnią prowadzącą do ogrodów na skarpie nad rzeką, a dalej do folwarku i zwierzyńca.

Oblężenie zamku Po zwycięskiej bitwie z Turkami pod Chocimiem w 1621 roku skarb koronny świecił pustkami. Zabrakło pieniędzy na żołd dla wojska, które wysunęło szereg żądań, nie tylko finansowych. Ponieważ negocjacje nie przynosiły rezultatów wojsko zawiązało pod Lwowem konfederację, czyli związek o charakterze buntu. Głos biskupa krakowskiego był w tym sporze bardzo istotny, a pełniący tę funkcję Marcin Szyszkowski należał do zagorzałych krytyków konfederatów. Obawiał się, że żądania żołnierzy doprowadzą do wojny domowej, jak w Czechach i w Austrii. Zarzucał wojsku niewdzięczność wobec Boga (który dał zwycięstwo chocimskie), bunt przeciw królowi i Rzeczypospolitej oraz ciemiężenie biednych ludzi. W odpowiedzi konfederacki oddział Lisowczyków podszedł pod Bodzentyn i rozpoczął oblężenie miasta i zamku. Biskup odparł 3 szturmy, ale w końcu zapłacił okup w wysokości 2000 złotych polskich. Nie uchroniło go to przed większymi szkodami. Wojsko rozlało się bowiem po województwach małopolskim i ruskim "egzekwując" podatki na wojsko od dzierżawców starostw, majątków kościelnych, a czasem i miast. W ten sposób spustoszone zostały dobra biskupstwa krakowskiego. Straty były tak wielkie, że szlachta zawnioskowała na sejmie walnym o rekompensatę dla bp Szyszkowskiego.

1622 r. - w okresie konfederacji lwowskiej zamek oblegał oddział lisowczyków pod wodzą Stanisława Jaroszewskiego.
lata 1644-1652 - kolejny biskup Piotr Gembicki herbu Nałęcz zadbał aby zespolić 3 skrzydła zamkowe. Główne otrzymało dwupiętrowe krużganki i zewnętrzne schody na dziedzińcu. Zamek stał się wytworną rezydencją renesansową o 3 skrzydłach i z narożną więżą. Rozebrano wtedy wszelkie budynki stojące na dziedzińcu by w kolejnej fazie budowlanej pokryć go kamiennym brukiem Ze względu na różne wysokości skrzydeł i wieżę, budowla nie miała jeszcze regularnego kształtu określanego później jako "podkowa"
1652 r. - wzmianka o gotyckiej wieży zamkowej "Przy izdebce w kącie y w rogu muru z kamienia murowana [...] W tey wieży iest w ziemi głęboko więzienie do którego na dół po linie puszczano"
1656 r. - podczas potopu szwedzkiego i obecności wrogich wojsk w okolicy, zamek raczej nie ucierpiał. Lustracja z 1667 mówi: : "Zamek Bożęcki [...] pilnie reformy znaczney potrzebuje", a jednocześnie wymienione są budynki drewniane stojące ponad 20 lat wcześniej. Budowla mogła więc zostać nietknięta przez najeźdźców, lecz nadwątlił ją ząb czasu.
po 1668 r. - naprawę siedziby podjął biskup Andrzej Trzebicki herbu Łabędź. Zaczął od nowych dachów. Od strony miasta postawił mur obwodowy i murowaną oficynę z bramą. Następne prace był już początkiem barokowej przebudowy zamku. Do 1680 r. rozebrano gotycką wieżę, część skrzydła północnego, attykę i zabudowę gospodarczą na podzamczu, w tym murowane budynki oficyny bramnej i stajni od wschodu
lata 1681 - 1699 r. - prace nad barokową przebudową wg projektu architekta Solariego kontynuował biskup Jan Małachowski herbu Nałęcz. Do budowy wykorzystano materiał pozyskany z rozbiórki poprzednich budynków. Rezydencji nadano kształt podkowy z korpusem i dwoma pawilonami bocznymi, jak nazywano nowe skrzydła płn. i płd. Budynki nakryto nowym dachem łamanym tzw. krakowskim, tylko wieża kapliczna nadal posiadała attykę Wtedy też powstał zachowany portal z czerwonego piaskowca, który zdobił bramę wjazdową.
ok. 1722 r. - ostatnie prace przeprowadził biskup Felicjan Szaniawski h. Junosza
lata 1759 - 1788 - ostatnim zamieszkującym w Bodzentynie biskupem był Kajetan Sołtyk herbu własnego. Podobno opuścił Bodzentyn żegnany armatnimi salwami przez załogę zamku w 1763 roku i już mnie wrócił.
1787 r. - rozebrano na podzamczu zniszczony drewniany dwór zwany "Salą" i zbudowano nową oficynę, również z drewna.
1789 r. - sejm zadecydował o przejęciu majątku biskupów krakowskich (i ich siedzib) przez państwo.
1797 r. - terenu zamku przejął zaborca austriacki. Urządzono w nim spichlerz, potem na lazaret, a do 1814 r. funkcjonowały tu koszary.
po 1815 r. - terenem zamku przejęła Dyrekcja Lasów Państwowych, która przeprowadziła remont oficyny bramnej, a następnie przekazała Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Ta ostatnia instytucja zleciła wykonanie planów i pomiarów budynków. Zamek miał być budynkiem administracyjnym, a podzamcze produkcyjnym. Planów jednak nie zrealizowano.
po 1824 r. - kolejnym pomysłem na zagospodarowanie ruin była fabryka fajansu, a następnie porcelany i kafli. Nigdy do tego nie doszło, ale stan budowli stale się pogarszał
po 1824 r. - kolejnym pomysłem na zagospodarowanie ruin była fabryka fajansu, a następnie porcelany i kafli. Nigdy do tego nie doszło, ale stan budowli stale się pogarszał
1843 r. - władze powiatu opoczyńskiego planowały rozbiórkę dawnej siedziby biskupów aby postawić w jej miejscu fabrykę. Zablokował to Wydział Dóbr i Lasów Państwowych. Podobno w kilku zachowanych salach zamkowych mieszczanie Bodzentyna urządzali jeszcze bale
II poł. XIX w. - mury zamkowe zaczęły się walić. Dodatkowo okoliczni mieszkańcy rozbierali to co zostało traktując ruiny jako źródło darmowego budulca. Rozebrano obie oficyny: bramną i dwór biskupi. W 1882 r. nie ma już po nich śladu, tak jak i po murach obwodowych


1902 r. - zrujnowany zamek w Bodzentynie władze carskie uznały za zabytek i nakazały otoczyć ochroną
1912 r. - opiekę nad budowlą przekazano Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości
1930 r. - teren zamkowy ogrodzono parkanem, a w 1933 r. wpisano do polskiego rejestru zabytków. Ruiny zabezpieczono i wyłączono z nich wschodnią część przedzamcza, które zajęło miasto
1963 r. - pierwsze prace archeologiczne. Odkryto m.in. kafle piecowe, znajdujące się obecnie w Muzeum Narodowym w Kielcach. Co ciekawe, początkowo badania zaprzeczyły średniowiecznej genezie zamku. Dopiero kolejny sezon prac doprowadził do odsłonięcia na głębokości prawie 2 metrów fundamentów wieży nad wysoką skarpą nad rzeką, pod północno - zachodnią częścią ruin,
1984 r. - kolejne prace konserwatorskie i zabezpieczenie skrzydła wschodniego
2017 r. - wstęp do prac zabezpieczających ruiny. Zabytek ogrodzono, a mury wsparto drewnianymi konstrukcjami, które je wzmacniają. Rozpoczęto zaplanowane na kilka lat badania archeologiczne. Wstępne badania georadarowe wykazały kilka pustych przestrzeni, które zostaną zbadane. Być może potwierdzą się legendy o podziemnym połączeniu z kościołem i historyczne wzmianki o istnieniu pod zamkiem lochów. W przyszłości podziemia także mogłyby zostać udostępnione turystom.
2019 r. - początek prac renowacyjnych połączonych z częściową odbudową zamku. W skrzydle południowym powstanie punkt widokowy oraz część ekspozycyjna. Jedną z planowanych atrakcji mają być stanowiska do oglądania zamku w wirtualnej rzeczywistości (w goglach VR). W planach jest też odtworzenie ogrodu włoskiego. Badania archeologiczne przyniosły interesujące odkrycia. Grupa pod kierownictwem dr Czesława Hadamika odsłoniła nieznane mury skrzydła zachodniego oraz portal w podziemiach pierwotnego skrzydła bramnego. Istnienie skrzydła zachodniego był dotąd traktowane hipotetycznie, ale wykopaliska dowiodły, że funkcjonowało przynajmniej od XV wieku. Starsze skrzydło południowe - bramne ulokowane było na dziedzińcu, pod brukiem, przed późniejszym budynkiem południowym z portalem. Zakłada się, że pochodziło z XV wieku, a było wykorzystywane jeszcze w XVII wieku, a jego piwnice nawet dłużej. Stąd wtórnie użyto w nich portal z szarego piaskowca.