Bolestraszyce

Szlachecki dwór obronny

Pozostałości bolestraszyckiego dworu obronnego znajdują się w "pięknych okolicznościach przyrody" ogrodu dendrologicznego, czyli arboretum. Placówka ta zajęła dawny teren dworski, który składał się z wysokiej skarpy stromo opadającej ku wschodowi i południu oraz terenów ogrodowych poniżej. Zgromadzono tu kilka tysięcy gatunków roślin podzielonych na atrakcyjnie rozłożone kolekcje m.in.: dendrologiczne, wodne, bagienne, rzadkie, ginące, wrzosowate, szklarniowe, użytkowe i biblijne. Stworzono stawy, alejki, ekspozycje, tak że arboretum stało się najciekawszym tego typu obiektem w Polsce. Fakt istnienia tu siedziby obronnej był jednak słabo nagłośniony i większość odwiedzających ogród nie miała pojęcia, iż niewielki murowany kościółek-kapliczka pw. Podwyższenia Krzyża to część zameczku pochodzącego z końca XVI stulecia. W temacie budownictwa obronnego bardziej rozpowszechniona była wiedza o zabudowaniach fortecznych Twierdzy Przemyśl - Forcie XIII "San Rideau" (którego część zajmuje arboretum) i XVIIIb "Bolestraszyce".
Niedawno informacje o dziejach miejsca, w który powstała popularna na Podkarpaciu atrakcja turystyczna zostały w końcu wyeksponowane - po remoncie kaplicy i badaniach jej piwnic, umieszczono tu odpowiednie tablice.
Z zewnątrz kaplica wygląda bardzo niepozornie i zastanowić może tylko położenie nad wysoką skarpą, pod którą znajdują się dwa stawy. Jest to podpiwniczony, prostokątny budynek o wymiarach ok. 10x7 m, zbudowany z cegły, z 3 oknami i dobudowaną od północy XX-wieczną wieża drewnianą. Budowla była pierwotnie częścią dworu obronnego albo jego narożną fortyfikacją, być może basteją. Niestety w XIX wieku splantowano teren i zatarto ziemne fortyfikacje. Obecna ścieżka do budynku jest wytyczona po dawnych wałach. Dopiero po wejściu do środka kapliczki można było zobaczyć grube mury, z zabytkowymi sklepieniem i zamurowane do niedawna strzelnice, których jest aż 7. Po badaniach okazało się, że strzelnice nie są tak stare, pochodzą albo z lat 50-tych XIX w - okresu wojny krymskiej albo z 2. połowy XVIII w. z czasu konfederacji barskiej.
Remont wnętrza kaplicy doprowadził do odkrycia starszych, bo renesansowych malowideł ściennych. Bardzo ciekawe są także XVI-wieczne kolebkowe piwnice pod kaplicą, które udało mi się oglądnąć. Nie posiadają one jak się gdzieniegdzie podaje 3 kondygnacji, ale mają dwie odnogi. Ta dłuższa jest zasypana i nie była jeszcze do końca przebadana. Na razie z powodu zalegającego wysoko piasku, bez czołgania można przejść kilka metrów, ale człowiek nadzorujący remont mówił o przynajmniej 20-metrowym korytarzu! Pierwsza podziemna sala posiada obszerne wywietrzniki, być może na potrzeby ukrywających się tu w czasie wojny właścicieli pobliskiego dworu - Zajączkowskich. Niestety piwnice nie są dostępne dla turystów. Natomiast odnowiona kaplica jest już otwarta i można zobaczyć wszystkie pozostałości sklepienie, polichromie, strzelnice. Podobno czynione są starania o pozyskanie funduszy na odkopanie oraz zabezpieczone piwnic.
Równie zaskakujące jest pochodzenie murów pobliskiego niewielkiego budynku zwanego pawilonem ogrodowym, domem ogrodnika lub małą oficyną. Okazał się on być równie stary jak kaplica. Przyjmuje się, że był to budynek bramny, przedbramię albo wieża bramna z końca XVI wieku. Kilkakrotnie odwiedzając arboretum w Bolestraszycach nawet nie zwróciłem na niego uwagi. Obecnie parterowy, niepodpiwniczony budynek postawiono na planie prostokąta ok. 11 x 8 m. Posiada 2 pomieszczenia, z którego północne jest sklepione kolebkowo z lunetami. Mury wykonano z kamieni i cegieł. Z powodu znacznego oddalenia od kaplicy można założyć, że nie był to dawny dwór.
Datowanie elementów dworu obronnego dowodzi dwóch faz budowlanych w okresie XVI/XVII wiek. W pierwszej powstał budynek kaplicy z piwnicami pod nim, a w drugie korytarz odchodzący z kaplicy w kierunku płn.-zach. Budynek pawilonu ogrodowego również powstał w drugiej fazie.
Za terenem dworu obronnego stoi ładny klasycystyczny dwór mieszczący muzeum przyrodnicze, ale nie ma on nic wspólnego z pierwotną siedzibą, jego historia sięga XVIII wieku. Drugi budynek przy dworze zwany jest "oficyną dużą" - to przebudowane w XX wieku dawne stajnie.