Czchów

Średniowieczny zamek królewski

Północno-zachodnia elewacja zamku w Czchowie; linią przerywaną oznaczono hipotetyczną sylwetę budynku mieszkalnego i baszty oraz wysokość murów obwodowych w okresie średniowiecza; oprac. A. Martyka.


Rekonstrukcja zamku Czchów z XIII/XIV wieku (z muzeum zamkowego)


Rekonstrukcja zamku Czchów z XVI wieku wg A.Szpunara, rysunek A.Wagnera


Rekonstrukcja warowni czchowskiej z tablicy informacyjnej


Rekonstrukcja zamku i podzamcza (z muzeum zamkowego)

Wieżę w Czchowie jako wolno stojący stołp, otoczony drewnianą palisadą, wzniesiono prawdopodobnie jeszcze w końcu XIII w. z rozkazu króla Wacława II. Być może stało się wraz z lokacją miasta, którą datuje się na okres 1288-1333. Prawdopodobnie dopiero za Kazimierza Wielkiego postawiono pełne założenie zamkowe. Budowla przez wieki była siedzibą starosty - administratora dóbr królewskich, starostwa czchowskiego.
Wcześniej, w miejscu dzisiejszego Czchowa istniał wczesnośredniowieczny gród oraz osada będąca w posiadaniu benedyktynów z Tyńca, wzmiankowana w przywilejach z lat 1125 i 1229.


I poł. XIV w. - trwała stopniowa rozbudowa obiektu, kolejno o: mur obwodowy, murowaną bramę (II faza budowy), murowany budynek mieszkalny (III faza). Nie wiadomo czy prace rozpoczął Władysław Łokietek czy za obie fazy odpowiadał Kazimierz Wielki
1327 r. - zachowany jest dokument mówiący o istnieniu w wieży komory celnej dla towarów przywożonych z Węgier. Król Władysław Łokietek zwalnia w nim kupców z opłat celnych w Czchowie

Więzienie i sąd Tradycja ludowa łączy basztę w Czchowie z więzieniem. Być może było tak już za pierwszego znanego burgrabiego - Imrama, o którym wiadomo, że utrzymywał policję królewską złożoną z różnych awanturników i pilnował wykonywania wyroków sądowych. Na załogę zamku pracowały wtedy 3 wsie oraz młyn na Dunajcu. Jedna z tych wsi - Siemiechów była dość znacznie oddalona od Czchowa, więc król Kazimierz Wielki zwolnił ją z obowiązku robocizny i nakazał przekazywać burgrabiemu 1 grzywnę z łanu oraz 2 miary owsa, 2 sery, 20 jaj i 2 kapłony. Sąd grodzki działał na zamku już w XIV stuleciu, potem wymieniany jest sąd ziemski. Jednak późniejsze marne gospodarzenie starostów czchowskich doprowadziło do upadku kwitnący w średniowieczu zamek i zlikwidowanie sądu w 1646 wieku. Dopiero król Stanisław August Poniatowski chcąc przywrócenia działalności sądu ziemskiego w Czchowie (najbliższy funkcjonował aż w Krakowie) nakazał odbudowę zamku lub postawienie nowej siedziby, co zatwierdził uchwałą Sejm Czteroletni. Ówczesny starosta Grabowski nie zdecydował się jednak na odbudowę (widać stan obiektu był tak zły, że nie opłacało się to) i sąd działał w nowo postawionym budynku obok kościoła. Nadającym się do użytkowania elementem zamku była wtedy tylko baszta, wiec w całości przeznaczono ją na więzienie. Wcześniej też zapewne funkcjonowała cela więzienna w piwnicy baszty, bo starosta, sprawując na zamku władzę sądowniczą, musiał gdzieś egzekwować wyroki.

ok. 1340 r. - Kazimierz Wielki nakazał ufortyfikować miasto i otoczyć go murem, rozbudowany zamek miał pozostać poza jego obrębem.
1356 r. - wymieniony jest pierwszy znany burgrabia zamku - Imram syn Żegoty
1357 r. - w zamku powołano sąd grodzki
1372 r. - w warowni zatrzymała się królowa Jadwiga podążająca na Węgry
1397 r. - po raz pierwszy zatrzymał się tu król Władysław Jagiełło. Później jeszcze kilkakrotnie gościł w Czchowie
XV w. - aby zwiększyć obronność zamku, postawiono basztę bramną o wymiarach 6 x 7 m wspartą dwiema szkarpami (IV faza)
koniec XV - pocz. XVI w. - starostwo czchowskie sprawowali Melsztyńscy z pobliskiego Melsztyna. Przeprowadzili oni kolejną rozbudowę, powstał parterowy budynek południowy przeznaczony na cele gospodarcze i przybudówka przy wieży (V faza)
lata 1549-1560 - starostami byli Bonerowie, najpierw Seweryn, później Stanisław
II poł. XVI w. - następna piastowała tę funkcję Anna Jordanowa z Bonerów i jej mąż kasztelan krakowski Wawrzyniec Spytek Jordan. Kasztelanami czchowskimi w tym czasie był ród Ligęzów (kasztelan stał się tytułem honorowym, Ligęzowie więc nie przebywali w zamku ani w mieście)
1646 r. - zamek całkowicie podupadł i został opuszczony
1772 r. - wraz z rozbiorem kraju zlikwidowane zostało starostwo czchowskie
1892 r. - pierwsze prace badawcze dokonane przez historyka sztuki W. Juszczkiewicza
1928 r. - pierwsza prace konserwatorskie. Basztę w Czchowie nakryto stropem żelbetonowym. Wtedy sądzono jeszcze, iż zamek stanowiła tylko samodzielna wieża. Uznano ją za "pomnik ar chitektury epoki piastowskiej". Pogląd ten został zmieniony podczas prac badawczych w roku 1966 pod kierunkiem A. Żakiego, gdy odkopano fundamenty całego założenia zamkowego
1993 r. - powstał Społeczny Komitet Renowacji Ruin Baszty. Pod kierunkiem Andrzeja Szpunara z Muzeum Okręgowego w Tarnowie rozpoczęto prace archeologiczne i rekonstrukcyjne, które dostarczyły szerokiej wiedzy o dziejach zamku. Zaplanowano zrekonstruowanie warowni, ale nie w całości.
koniec 1999 r. - zrekonstruowano w charakterze trwałej ruiny kilkanaście metrów zachodniego muru zamkowego, a w celu odsłonięcia murów przeprowadzono też wycinkę lasu
2003 r. - otwarcie warowni na nowo. W zrekonstruowanej wieży powstał punkt widokowy, odtworzono częściowo zamkowe zabudowania, mury obronne z fundamentami bramy. Powstał punkt informacyjny z pamiątkami.
2018 r. - zakończenie rewitalizacji zabytku. Odtworzono wieżę bramną, most nad fosą, nadbudowano mury obwodowe, zagospodarowano dziedziniec. Na wzgórzu i u jego podnóża wytyczono alejki i strefę rekreacyjną. Archeologom udało się odnaleźć resztki muru obwodowego od wschodu, który runął w dół wzgórza jeszcze w średniowieczu oraz ceglano-kamienny piec w piwnicy północno-zachodniej