Gryżów - Piorunkowice

Średniowieczny zamek i wieża rycerska

W połowie drogi pomiędzy Nysą a Prudnikiem, po obu stronach przecinającej tę drogę rzeczki, Ścinawy Niemodlińskiej, leżą dwie blisko sąsiadujące ze sobą wioski: Gryżów i Piorunkowice. Obecnie przebiega tędy granica dwóch powiatów: nyskiego i prudnickiego. Przed wiekami posiadłości książąt opolskich graniczyły tutaj z należącym do biskupstwa wrocławskiego księstwem nyskim. Był to w owych czasach rejon o szczególnie dużym znaczeniu komunikacyjnym i militarnym. Gryżów i Piorunkowice leżały na starym i bardzo ruchliwym szlaku komunikacyjnym, prowadzącym z Nysy przez Lipową do Prudnika, a stąd dalej na Morawy. Pomiędzy Gryżowem a Piorunkowicami szlak ten przekraczał Ścinawę Niemodlińską; w tym też miejscu odchodził od niego w kierunku wschodnim inny ważny szlak komunikacyjny, prowadzący przez Ścinawę Małą, Białą, Głogówek i Koźle do Krakowa. Okoliczności te czyniły z rejonu Gryżowa i Piorunkowic najważniejsze miejsce na całej długości drogi między Nysą i Prudnikiem.
Wymownym świadectwem dawnego znaczenia tego obszaru są zachowane w rejonie Piorunkowic pozostałości dwóch obiektów obronnych z okresu średniowiecza: resztki murowanego zamku Gryżów oraz grodzisko stożkowate, będące pozostałością kamienno-drewniano-ziemnego założenia obronnego.
Zniszczony w 1430 r. zamek gryżowski był obiektem obronnym typu wyżynnego, usytuowanym na wyodrębnionym (częściowo naturalnie, a częściowo sztucznie) fragmencie terasy nad doliną Ścinawy Niemodlińskiej. Było to trójczłonowe założenie obronne, obejmujące właściwy zamek oraz dwa przedzamcza.
Pozostałości właściwego zamku mają formę wysokiego kopca (stożka) o stromych stokach, na którego płaskiej powierzchni szczytowej zachowały się nikłe resztki murów z gotyckiej cegły-palcówki i kamienia oraz duże ilości gruzu ceglanego. W południowo- -zachodnim narożniku majdanu zachowały się resztki wieży. Kopiec otaczają z trzech stron głębokie fosy, odcinające go od wyżynnego zaplecza. Od strony rzeki oddziela kopiec płytsza fosa, za którą ciągnie się wał ziemny, przechodzący w stromy stok terasy nadrzecznej. Powierzchnia szczytowa kopca ma formę nieregularnego czworoboku o wymiarach 34,60 x 30,70 x 33,80 x 42,30 m. Wymiary podstawy kopca wynoszą odpowiednio: 55,0 x x 40,00 x 60,00 x 70,00 m. Głębokość otaczających kopiec fos dochodzi do około 10 m.

Punkt obserwacyjny i sądowy Jeszcze w XIX w. mieszkańcy Piorunkowic z ruin wieży zamkowej wypatrywali pożarów w okolicy. W późniejszym czasie wieża jednak rozpadła się na trzy duże bloki, z których miał się zachować tylko jeden. Resztki murów zamkowych zostały w większości rozebrane przez okoliczną ludność, pozyskującą stąd cegłę i kamień na potrzeby budowlane. Natomiast jeszcze w latach dwudziestych XX wieku na zamczysku stała ponoć stara lipa sądowa, do której przed rokiem 1902 była przytwierdzona kuna czyli narzędzie wymiaru sprawiedliwości w formie żelaznej obroży.

Właściwy zamek był stosunkowo niedużym obiektem obronnym, otoczonym murami obwodowymi, biegnącymi wzdłuż krawędzi kopca i zamykającymi od zewnątrz niewielkie plateau o wymiarach poprzecznych nie przekraczających 25 m. Mury obwodowe zamku tworzyły nieregularny czworobok, wewnątrz którego, w południowo-zachodnim narożniku założenia, wznosiła się cylindryczna (prawdopodobnie) wieża o wysokości 10-15 m. Na szczyt wieży prowadziły kręcone schody wewnętrzne.
Po wschodniej stronie kopca z reliktami murów zamkowych znajduje się drugi kopiec (stożek), usytuowany także na skraju terasy nadrzecznej. Powierzchnia szczytowa tego kopca ma formę zbliżoną do silnie wydłużonego prostokąta. Zdaniem A. Nowacka, na kopcu tym mogło znajdować się przedzamcze, połączone mostem zwodzonym z "głównym zamkiem". Na płaskiej powierzchni szczytowej kopca mogła mieścić się drewniana zabudowa mieszkalno-gospodarcza, otoczona prostymi umocnieniami w formie częstokołu. Po stronie południowej, wzdłuż zewnętrznego skraju fosy, ciągnie się niski wał ziemny, poprzedzony płytką fosą zewnętrzną i wraz z nią oddzielający zamczysko od wyżynnego zaplecza. Powierzchnia szczytowa tego wału ma formę dość obszernego, podłużnego plateau. Mogło tutaj mieścić się drugie przedzamcze z drewnianą zabudową gospodarczą i umocnieniami w formie częstokołu.



Grodzisko gryżowskie jest grodziskiem stożkowatym typu nizinnego, usytuowanym na skraju terasy, opadającej łagodnie w kierunku północno-wschodnim, ku podmokłej dolinie prawobrzeżnego dopływu Ścinawy Niemodlińskiej, płynącego od strony Rudziczki i łączącego się ze Ścinawą Niemodlińską nieco powyżej Ścinawy Nyskiej. Centralnym elementem obiektu jest owalny w przybliżeniu kopiec (stożek), silnie zdeformowany w związku z karczunkiem drzew i sadzeniem młodego lasu. Kopiec ten jest otoczony podwójną linią wałów i fos (częściowo nawodnionych) na rzucie zbliżonym do podkowy, otwartej ku dolinie potoku. Wały i fosy broniły niegdyś dostępu do warowni na kierunku największego zagrożenia - od strony wyżynnego zaplecza obiektu. Od strony północno- -wschodniej dostateczne zabezpieczenie stanowiły, jak można przypuszczać, istniejące niegdyś mokradła w dolinie potoku. Od południa sąsiaduje z grodziskiem głębokie koryto strumienia, spływającego meandrami po stoku terasy ku dolinie dopływu Ścinawy Niemodlińskiej. Strumień ten przepływa częściowo również przez teren grodziska, tworząc niewielkie rozlewisko w jego części południowo-wschodniej, łączące się z fosami wokół kopca.
Centralny kopiec (stożek) grodziska wznosi się na wysokość około 3 m ponad dnem otaczającej go fosy. Jego średnice wynoszą około 49 x 45 m u podstawy i około 26 x 21 m u góry. Otaczająca kopiec fosa (wewnętrzna) ma 5-7 m szerokości. Druga fosa (zewnętrzna) ma 2-2,5 m szerokości. Ogólna powierzchnia grodziska wynosi około 5500 m2, z czego około 450 m2 przypada na powierzchnię użytkową na szczycie kopca. Wznosiła się na nim budowla (zapewne mieszkalno-obronna) o konstrukcji kamienno-drewniano-glinianej, założona na planie prostokąta o powierzchni 15-18 m2. Zachowały się zarysy fundamentów tej budowli, odkryte podczas sondażowych badań archeologicznych.
Na terenie grodziska znaleziono kilkadziesiąt ułamków ceramiki oraz fragment wędzidła.

Na terenie Piorunkowic, w odległości około 0,5 km na wschód od reliktów zamku gryżowskiego, znajduje się zrujnowany budynek dworu, usytuowany na skraju terasy opadającej stromo ku leżącemu u jej stóp stawowi. Dwór ten (bez cech obronnych), w swojej obecnej formie klasycystyczny, został wzniesiony przypuszczalnie na przełomie XVII i XVIII w. oraz przebudowany gruntownie w 1820 r. Jest to parterowa budowla z mieszkalnym poddaszem i kwadratową wieżyczką na osi elewacji tylnej. Dwór zbudowano z cegły z dodatkowym użyciem kamienia w dolnych murów. Wieżyczka posiada nowszą kondygnację górną, ośmioboczną, o konstrukcji szkieletowej, nakrytą hełmem o formach barokowych. W otoczeniu dworu zachował się dawny park krajobrazowy, z okazami starych lip i wiązów.