Łańcut

Dwa zamki: rycerski i magnacki oraz gródek

Jeden z najbardziej znanych zamków w kraju, odwiedzany tłumnie przez tysiące turystów. Historia szczęśliwie go oszczędziła, mógł więc zostać rozbudowany do jednej z najwspanialszych rezydencji w Polsce. Całe założenie łańcuckie obejmuje ogrody, park, Oranżerię, stajnię, wozownię, Ujeżdżalnię, storczykarnię, Maneż i pałacyk zwany Zameczkiem Romantycznym.
Zamek wyewoluował z wieży strażniczej z XVI wieku. Na początku XVII stulecia do wieży dobudowano od północy budynek, tworząc dwór obronny. Dość szybko rozbudowano go do trójskrzydłowej warowni z 4 narożnymi pięciobocznymi bastejami. Budowla ta była otwarta w kierunku południowym i z tej strony prowadził wjazd. Stary dwór został wtopiony w skrzydło zachodnie. Dziś jest to część zamku od bramy wejściowej do południowo-zachodniej Wieży Zegarowej włącznie. Jest to wieża na prawo od wejścia do zamku (nie mylić z wieżą z zegarem słonecznym). Na tym skończyła się historia zamku związana z rodem Stadnickich. Kolejni właściciele - Lubomirscy, wzmocnili i przebudowali warownię w czteroskrzydłową budowlę z wjazdem od zachodu. Aby podkreślić nową elewację frontową obie wieże od zachodu zwieńczono barokowymi hełmami. Dalszy rozwój rezydencji łańcuckiej miał już charakter rozbudowy pałacowej oraz dopasowywania się do aktualnie modnych stylów architektonicznych.
Zamek otoczony jest fortyfikacjami bastionowymi znacznie już zredukowanymi przed wiekami przez samych właścicieli. Pięć potężnych bastionów z czasem utraciło charakter obronny na rzecz dekoracyjnego - stały się częścią ogrodów i parku z takimi budowlami jak glorietta czy oranżeria, które zajęły miejsce budynków militarnych - zbrojowni i prochowni.
Zamek ma kształt czworoboku z czterema narożnymi wieżami i wewnętrznym dziedzińcem w środku. Wieże te z łączącymi je skrzydłami wyznaczają obszar właściwego zamku. Wszystko co stoi poza nimi nie stanowiło oryginalnej bryły warowni. Największą dobudówkę stanowi połączony ciąg budowli od zachodu i południa, powstały głównie w wyniku XIX-wiecznych prac poszerzających rezydencję. Przedłużono elewację frontową i zakończono ją dekoracyjną wieżą z zegarem słonecznym w kartuszu herbowym. Kolejne budynki od południa utworzyły nowy, mniejszy dziedziniec. Ponieważ jest to najmniej zabytkowa część zamku współcześnie urządzono tu hotel i restaurację, wcześniej zresztą też funkcjonowały w tym miejscu kuchnie z całym zapleczem.
Druga dobudówka znajduje się po przeciwległej stronie frontu zamku - za wieżą płn.-zach. Jest to biblioteka z początku XIX stulecia. Posiada mury obrośnięte pnączami.
Pokaźnych rozmiarów budynek stojący na prawo od wejścia, blisko piątej wieży to Oranżeria, w której do marca 2018 znajdował się udostępniony zwiedzającym ogród botaniczny z kilkoma gatunkami fauny jak żółwie, papugi i ryby. Jednak obecnie została ona przekształcona w Centrum Edukacji Tradycji im. Jana Potockiego. Oranżeria stanęła częściowo na miejscu drewnianego budynku prochowni. W założeniach była budynkiem odpoczynku dla księżnej Lubomirskiej. Służyła jednak bardziej jako magazyn do przechowywania roślin w okresie zimowym, a także odbywały się tu przedstawienia teatralne i rauty. Na piętrze znajdowały się garderoby i pokoje aktorów występujących w przedstawieniach oraz ogólnie pokoje gościnne dla kapelana czy lekarza. Obecnie budynek został naszpikowany nowoczesnymi technologiami i przenosi turystów w epokę Potockich - tak przynajmniej twierdziły zapowiedzi prasowe. Miałem okazję zwiedzić Oranżerię i nie do końca mogę to potwierdzić. Mocno reklamowany przelot balonem z hrabią Potockim nad Łańcutem sprzed stu lat to w rzeczywistości makieta balonu z ekranem w gondoli. Odtwarzany jest na nim film z widokiem Łańcuta z góry, ale takiej jakości, że wywołuje jedynie uśmiech politowania. Ogólnie oranżeria jest jednak fajną atrakcją, tylko nie powinno się używać nośnych i nie adekwatnych sloganów. Można ją zwiedzać z audio-przewodnikiem, co polecam. Parter wypełniony jest zdjęciami i panelami LCD z różnymi tematami dotyczącymi zamku. Wystrój w stare mapy i zdjęcia również jest w porządku. Piętro z kolei to korytarz z podobnymi panelami oraz 4 duże sale z wielkimi projekcjami na 3 ścianach: o zamkowej kuchni, przyjęciach na zamku i sali balowej, o Elżbiecie (Izabelli) Lubomirskiej i o dzieciach wychowujących się tu. Projekcje są bardzo długie, jeśli chcemy oglądać je w całości trzeba zarezerwować sporo czasu. W podziemiach zaś (przy kasie) widać odsłonięty oryginalny kanał grzewczy, a w pomieszczeniu obok znajduje się piec.
W ogromnym parku zamkowym rosną stare drzewa, egzotyczne krzewy, są też piękne ogrody z fontannami w stylu włoskim. Znajdują się tu również korty tenisowe (powstałe w miejscu zniszczonej palmiarni) i dawna Ujeżdżalnia, która teraz również przeszła przemianę. Pierwotnie była miejscem nauki jazdy konnej, po wojnie salą gimnastyczną, a teraz w nowoczesny sposób pokazuje kolekcję 50 karet, powozów i sani zakupionych przez muzeum łańcuckie po 1945 roku (w przeciwieństwie do kolekcji w wozowni nie mają one nic wspólnego z zamkiem). Są tu powozy i karety spacerowe, myśliwskie, wyścigowe, a także coś specjalnego - kareta, którą podróżował Fryderyk Chopin! Ekspozycja jest niezwykła - pojazdy umieszczone są na specjalnych podestach z oświetleniem i lustrami. Planowane są prezentacje pokazujące kulturę jazdy i powożenia. Ujeżdżalnia podobnie jak Oranżeria jest częścią Centrum Edukacji Tradycji im. Jana Potockiego.
Nieco dalej, przy bramie północnej stoi tzw. Zameczek Romantyczny z okrągłą wieżą. Przed laty mieściła się tam kawiarnia, ale już nie funkcjonuje.
Osobną część założenia, bo odciętą ulicą, zajmuje wozownia i stajnia pochodzące z przełomu XIX i XX wieku. Znajdujący się tu zbiór ponad 50 powozów wraz z powozami w Ujeżdżalni jest jedną z największych tego typu kolekcji w Europie. Zbiór w wozowni składa się pojazdów miejscowych należących do rodu Potockich i sprowadzanych głównie z Austrii, Francji i Anglii. W części stajni mieści się płatny osobno Magazyn Sztuki Cerkiewnej z ikonami uratowanymi z bieszczadzkich i pobliskich cerkwi, po wysiedleniach w ramach akcji "Wisła". Kolekcja obejmuje również rzemiosło artystyczne oraz liczący 300 woluminów zbiór starych druków cyrylickich i jest to największa kolekcja ukraińskiej sztuki sakralnej w Polsce. Najcenniejszy eksponat stanowi księga liturgiczna z lwowskiej drukarni Fedorowa z 1574 roku.
Stosunkowo niedawno w parku zamkowym przybyła nowa atrakcja - storczykarnia, którą zrekonstruowano w 2008 r. Czteroskrzydłowa budowla z dziedzińcem przeznaczonym na cele kulturalno-rozrywkowe robi pozytywne wrażenie, szkoda że dla turystów przeznaczono zaledwie niecałe 1,5 skrzydła. W obiekcie działa Storczykarnia Cafe Jazz Bar, gdzie można napić się kawy, jak i przyjść na koncert.
Kasy biletowe znajdują się obecnie w wyremontowanym budynku Maneżu, czyli ujeżdżalni wojskowej dla stacjonującego w Łańcucie oddziału Cesarsko Królewskiej kawalerii. Jest to budynek sąsiadujący z terenem zamkowym, który w PRL mieścił warsztaty autobusowe PKS!
Warto podkreślić, że Łańcut oferuje możliwość wejścia za darmo do parku (do części zewnętrznej, bo za fortyfikacjami jest już bramka i opłata), co w okolicznych zamkach (Baranów, Krasiczyn) nie jest już możliwe.
Najwspanialsze w zamku łańcuckim są jednak jego wnętrza. Zwiedza się je z przewodnikiem, który opowiada wiele ciekawych historii. Można m.in. zobaczyć salę balową, w której od wielu lat odbywają się słynne koncerty muzyki poważnej, sypialnię chińską, apartament turecki, pokój bilardowy, salon zimowy, gabinet zwierciadlany. Od 2017 r. dostępne jest II piętro zamku, którego jeszcze nie widziałem, a na nim m.in.: Salon Pompejański, Pokój Czerwony, Pokój Kąpielowy, Sypialnia Rokokowa. Bilet wstępu do tej części rezydencji jest oddzielny od reszty zamku.
Wnętrza są pięknie wyposażone, ozdobione i urządzone, jednakże z 3 moich wizyt w zamku pozostało mi wrażenie, że w funkcjonowaniu muzeum zatracono gdzieś wyczucie dla kogo ta placówka jest przeznaczona.

Plan filmowy W zamku w Łańcucie kręcono kilka filmów, w tym "Hrabinę Cosel" i "Trędowatą". Wraz z jej bohaterką Stefcią Rudecką widzowie wędrowali po sali balowej, kolumnowej, korytarzu białym i czerwonym, teatrze, galerii rzeźb. Gdy jednak przy kręceniu zdjęć kilka pojazdów konnych zostało uszkodzonych, dyrekcja muzeum ostatecznie zakazała wstępu do zamku filmowcom.

W całym obiekcie nie można robić zdjęć, turysta permanentnie jest obserwowany przez całą masę pilnujących muzealników, trzeba poruszać ściśle wg wyznaczonych tras i w dużej grupie. Atmosfera zwiedzania nie była więc dobra. Można odczuć, że najchętniej pokazywano by zwiedzającym wnętrza zamku na ekranie monitora. No, ale było to już jakiś czas temu, być może nastawienie do turystów się zmieniło.
Z pewnością wielką zmianą jest zniesiony od 2017 r. zakaz fotografowania. W końcu w całym zamku można już robić zdjęcia bez lampy błyskowej! Nie wiązałbym tego faktu z dobrą wolą dyrekcji muzeum, raczej z wyrokiem Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta, iż takowy zakaz narusza prawa konsumenckie i jest niedozwolony...
Najnowsze atrakcje zamku Łańcut to stworzone w piwnicach w okresie międzywojennym przez Potockich łaźnie, zwane Łaźniami Rzymskimi. Wykonano je z wielkim rozmachem, za pomocą zaawansowanych systemów grzewczych. Postawiono najnowocześniejsze urządzenia kąpielowe, do elektroterapii, sauny, pokoje z urządzeniami gimnastycznymi oraz wypoczynkowy ze skórzanymi kanapami. Była nawet pijalnia wód mineralnych ze źródła oddalonego o 10 km. Dla gości Potockich była to największa atrakcja pobytu w Łańcucie. Obecnie, dzięki przedwojennym zdjęciom, łaźnie zostały skrupulatnie odtworzone (łącznie z kafelkami i malowidłami ściennymi) i można je zwiedzać na osobnych biletach. Czy są one warte oglądnięcia? W porównaniu do innych komnat w zamku są dość skromne i nie robią wielkiego wrażenia. Atrakcja raczej tylko dla koneserów i naprawdę zainteresowanych historią rezydencji.
W sumie więc zamek oferuje tyle atrakcji, że można by tym obłożyć kilka muzeów. W kasach jest do kupienia aż 8 osobnych biletów: park wewnętrzny, zamek + stajnie + wozownia, łaźnie, Oranżeria, Ujeżdżalnia, sztuka cerkiewna, wnętrza II piętro, storczykarnia, co jest sporą przesadą i ciężko się w tym połapać....


Łańcut posiadał jeszcze inny - wcześniejszy zamek. Stał on na sztucznym wzgórzu w najstarszej części Łańcuta, tzw. Wzgórzu Plebańskim przy Łysej Górze. Dziś znajdują się tu zabudowania plebanii, wzgórze zamkowe wciąż jest jednak bardzo wyraźnie zarysowane, a mury fundamentowe zostały niedawno odkopane przez archeologów. Niestety nie będą one odsłonięte, bo postawiono na nich nowy budynek opieki społecznej.
Zamek ten zamykał średniowieczne miasto od północy, posiadał własne fortyfikacje i choć brak o nim informacji, musiał być znaczącą warownią z licznymi budynkami. Początkowo budulcem było drewno, potem siedziba potężnego rodu mogła zyskać zabudowę murowaną. Jako siedziba starosty ruskiego (Rusi Czerwonej) Ottona Pileckiego, musiała mieścić kancelarię starościńską i urzędy wraz z pokaźnym zapleczem gospodarczym. Wiadomo, że przy zamku stał osobny budynek kuchenny, ptaszarnia i owczarnia. Zniszczyli go ostatecznie podczas "potopu" Siedmiogrodzianie sprzymierzonego ze Szwedami księcia Rakoczego.
Zamek ten jest często utożsamiany z gródkiem strażniczym na Łysej Górze. To jednak jest jeszcze inny obiekt obronny w Łańcucie, datowany na XIII-XIV wiek. Łysa Góra to wzniesienie na północ od Wzgórza Plebańskiego, nad starym korytem Wisłoka. Zostało zniszczone budową elektrowni i drogi na początku XX wieku. Obecnie pozostał tylko jego fragment. Przed wojną miejscowy nauczyciel A. Dworski znalazł tam wiele zabytków ruchomych, które zasiliły muzeum w Przemyślu. Po wojnie teren przeszukiwał jego uczeń M. Drewko i również natrafił na 2 srebrne monety XIV-wieczne Ludwika Węgierskiego i Jadwigi oraz starą ceramikę. Jej styl określił na gotycki.
Nie jest jasny związek strażnicy z zamkiem Pileckich. Nie wiadomo czy zamek zastąpił strażnicę, czy może przez pewien okres funkcjonowały one równocześnie, a jeśli tak, to czy były połączone.