Legnica

Romański zamek książęcy

Gród istniał w Legnicy już w VIII/IX wieku, zajmował on zachodnią część obecnego wzgórza zamkowego. Po spaleniu w 2. połowie X stulecia przeniesiono go bardziej na wschód, a teren pierwotnego grodu stał się podgrodziem. Była to jedna z głównych siedzib śląskich Piastów.
Do niedawna sądzono, iż murowany zamek powstał za sprawą księcia wrocławskiego Henryka Brodatego w latach 20-tych XIII stulecia. Jednak najnowsze badania archeologów z Wrocławia, prof. Małgorzaty Chorowskiej i Mariusza Cabana dowiodły, że budowla jest starsza i powstała w 2. połowie XII wieku z fundacji księcia Bolesława Wysokiego. Był to trzeci najstarszy śląski zamek, po Wleniu i Wrocławiu. Założenie pierwotnie składało się z zamku głównego i podgrodzia. Na zamku stało 5 murowanych elementów: palatium czyli pałac książęcy, towarzysząca mu kaplica na planie dwunastoboku, wolnostojąca cylindryczna wieża - bergfried (św. Piotra), czworoboczna wieży północna zwana Lubińską i niewielki budynek identyfikowany z kuchnią. Na zmniejszonym podgrodziu stała druga wieża cylindryczna - bergfried (św. Jadwigi), znajdował się tu również wjazd i zabudowa drewniana. Całość otaczały początkowo zmodernizowane wały grodowe, drewniano-ziemne, a później mur ceglany od północy oraz fosa.
1149 r. - pierwsza wzmianka o Legnicy i kaplicy grodowej św. Benedykta.
1216 r. - kolejna wzmianka o Legnicy jako zamku (castrum)
1241 r. - zamek obronił się przed słynnym najazdem tatarskim, podczas którego zginął książę Henryk Pobożny, a miasto strawił pożar
1330 r. - książę Bolesław III podarował kaplicę zamkową wraz z jej dochodami klasztorowi w Lubiążu
1. poł. XV w. - pierwsza znacząca rozbudowa książęcej rezydencji w stylu gotyckim za sprawą księcia Ludwika II. Zatrudnił on do tego celu . francuskiego architekta spod Paryża. Obie cylindryczne wieże zostały znacznie podwyższone i zyskały obecny wygląd z gotyckimi machikułami, gankiem balustradowym, hełmami w typie zamków francuskich. Wieża św. Jadwigi zyskała ośmioboczną nadbudowę. Powstała Komnata św. Jadwigi, w której spotykał się zakon Rüdenband (patrz ciekawostka obok)
2. poł. XV w. - kolejne prace na zamku legnickim wykonał książę Fryderyk I, a dotyczyły one głównie przebudowy palatium w stylu późnogotyckim
1. poł. XVI w. - z inicjatywy księcia Fryderyka II dokonano renesansowej przebudowy zamku. Zmieniły się poziomy kondygnacji, rozkład i funkcje pomieszczeń. Obie wieże nie był już wolnostojącymi bergfriedami, lecz połączono je z budynkami. Warowność zwiększono przez otoczenie fortyfikacjami bastejowymi i nowymi fosami. Wjazd prowadził od tej pory, tak jak obecnie od wschodu, przez nowy most, bramę ze wspaniałym portalem autorstwa Jerzego z Ambergu i sień przy wieży św. Piotra. Komnatę św. Jadwigi udekorowano wspaniałymi polichromiami. Miasto również zostało wtedy umocnione fortyfikacjami bastejowymi
od 1547 r. - na zamku rezydował kolejny książę legnicki Fryderyk III
1559 r. - a następnie jego syn Henryk XI, który walczył o władzę z młodszym bratem Fryderykiem IV

Henryk XI Henryk XI Legnicki od najmłodszych lat miał szansę otrzeć się o najwyższą władzę w księstwie, ponieważ jego ojciec Fryderyk III był kilkakrotnie odsuwany od rządów przez cesarza. Jednakże z powodu niepełnoletności nie dopuszczono go do rządów i dopiero w 1559 r. (mając 20 lat) Henryk przejął księstwo rozrzutnego ojca (po jego aresztowaniu) wraz z ze sporym długiem 80 tys. talarów. Sam przebił go wielokrotnie i na koniec panowania dług wynosił już 700 tys. talarów. Chcąc go spłacić, próbował odsprzedać książęce przywileje stanom legnickim albo sprytnie przerzucić na nich obowiązek spłaty części zadłużenia. Gdy przedstawiciele stanów odmawiali takiego porozumienia, książę uwięził ich i zmusił do zgody na nowy podatek. Potem wyruszył na długą podróż po Europie, gdzie m.in. walczył na czele 4000 ludzi dla francuskiego księcia Ludwika I Kondeusza a przeciw byłemu królowi Polski Henrykowi Walezemu. Księstwo przekazał tymczasowo młodszemu bratu Fryderykowi IV, co okazało się sporym błędem, bo braciszkowi sprawowanie władzy tak się spodobało, iż nie godził się na jego oddanie. Dopiero po wielu perturbacjach w 1580 r. Henryk XI ponownie odzyskał księstwo. Powitano go ciepło, bo legniczanom po latach milsza okazała się jego rozrzutność niż wyjątkowe skąpstwo brata, ale że nie chciał złożyć hołdu lennego przed cesarzem ostatecznie już stracił władzę na rzecz Fryderyka IV, a sam uciekł z więzienia do Polski, z którą zawsze łączyły go dobre stosunki. Tutaj gościł na wielu dworach magnackich, a nawet na zaproszenie króla Zygmunta Augusta przybył na sejm do Lublina, gdzie zawierano Unię Lubelską. Zaprzyjaźnił się też ze Stefanem Batorym i Zygmuntem Wazą, którzy nie wydali go cesarzowi, mimo mocnych nacisków.

1596 r. - po śmierci Fryderyka IV władze w księstwie objął syn Jerzego II brzeskiego - Joachim Fryderyk
1618 r. - następną rozbudowę tym razem barokową rozpoczął książę Jerzy Rudolf, syn Joachima Fryderyka. Zamek zyskał nowe budynki i wygląd potężnej czteroskrzydłowej rezydencji z wieloma budynkami i wewnętrznym dziedzińcem. Niestety rozebrano wtedy romańską kaplicę (prawdopodobnie po zawaleniu się) i gotycki mur obwodowy od północy. Fortyfikacje miasta wzmocniono bastionami. Teren bastionów przyzamkowych był wykorzystywany na ogrody książęce
2. poł. XVII w. - od północy pojawiła się nowa kaplica katolicka (1656 r. - być może na miejscu wcześniejszej), przy wieży Lubińskiej powstała północna brama zamkowa (Brama Lubińska - 1660 r.) z przedbramiem i widocznym do dziś (od zewnątrz) portalem. W murze kurtynowym dzielącym zamek na dwie części powstała wieża Zegarowa (1674 r., choć niektóre opisy podają że wieża powstała przy poprzedniej rozbudowie). W południowym skrzydle funkcjonował cekhauz - budynek arsenału książęcego. Wiadomo, że książę Jerzy Rudolf dysponował 700-osobowym oddziałem nadwornym. Zachowały się bogate inwentarze cekhauzu z lat 1662-69 roku.
1675 r. - po śmierci ostatniego Piasta, Jerzego Wilhelma, Legnica przeszła we władanie Habsburgów
1711 r. - wielki pożar spustoszył zamek, głównie skrzydła północne i wschodnie. Odbudowano go we formie barokowego pałacu. Resztki wieży Lubińskiej zostały wkomponowane w nowe skrzydło północne, stojącej obok niej kaplicy książęcej z XVII w. nie odbudowano. Arsenał przeniesiono do Głogowa, a budynek legnicki stał się magazynem soli
1741 r. - Legnica została zdobyta podczas tzw. I wojny śląskiej i przyłączona do Prus. Prusacy podupadający zamek przeznaczyli jego część na cele gospodarcze oraz magazynowe. Były tu m.in. stajnie, magazyny zboża i soli.
1764 r. - król pruski król Fryderyk II nakazał rozebrać fortyfikacje zamkowe. Zakopano fosy i zlikwidowano most prowadzący do zamku
1809 r. - po remoncie zamek zaadaptowano na pruskie urzędy, był siedzibą Rejencji Legnickiej
1835 r. - kolejny pożar na zamku. Najbardziej ucierpiały skrzydła południowe i północne. 5 lat później rozpoczęto prace restauracyjne, które etapami trwały kilkadziesiąt lat. Projekt wykonał Karol Fryderyk Schinkiel - specjalista od stylu neogotyckiego. Część budowli zyskała jednak inny styl - wewnętrzne skrzydło z wieżą Zegarową zostało zastąpione budynkiem neorenesansowym podwyższonym o 1 kondygnację, sama wieża wykazuje cechy neoromańskie. Mury pozostałych budynków oblicowano czerwoną cegłą i zwieńczono krenelażem, dodano nowe klatki schodowe, zmieniono układ pomieszczeń, ale zachowano przy tym wiele oryginalnych detali architektonicznych. Następnie budowla ponownie była siedzibą urzędów miejskich.
lata 1845-1875 - w zamku działało tzw. Minutoli Museum (patrz ciekawostka poniżej)
1898 r. - przy wieży Zegarowej postawiono całkiem nowy budynek
1903-05 r. - przy okazji prac remontowych przeprowadzono przebudowę budynku cekhauzu wg projektu F. Pfeifera w stylu neorenesansowym. Budynek cekhauzu rozebrano i zbudowano nowy budynek urzędowy (zwany też biurowcem) przesunięty nieco w kierunku południowym
1945 r. - po opanowaniu miasta przez wojska sowieckie zaczęła się typowa dla nich bezmyślna dewastacja (drugi najazd "mongołów"!). Mimo że Niemcy już nie zagrażali, palono i niszczono co się dało, w tym także i dawną warownię, która stała się kompletną ruiną (oszacowana iż zniszczeniu uległo 60% zabytkowej substancji). Wieża św. Jadwigi straciła koronę i dostająca się do środka woda niszczyła ściany, w tym Zieloną Komnatę
lata 60 XX w. - przeprowadzono odbudowę zamku na cele oświatowe. Zniszczenia murów były podobno tak duże, że nieuniknione było zatarcie cech stylistyczne poszczególnych faz budowy W 1962 roku prof. Jerzy Rozpędowski odkrył relikty romańskiej kaplicy
1975 r. - zakończono prace przy odsłanianiu kaplicy pod kierunkiem Czesława Lasoty. Zbudowano dla niej pawilon, ale otwierano go tylko sporadycznie
1977 r. - pierwsze prace konserwacyjne malowideł w wieży św. Jadwigi
od 1991 r. - kaplica jest regularnie udostępniana do zwiedzania
2008 r. - kolejne prace konserwacyjne w wieży św. Jadwigi mające na celu m.in. uratowanie unikatowych malowideł
2011 r. - remont innych części warowni. Prace zlecono Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu HARAS Arkadiusz Harasimowicz z siedzibą we Wrocławiu.
2013 r. - obie wieże zostały udostępnione turystom

Muzeum Minutoliego Baron Aleksander von Minutoli był niemieckim prawnikiem i ekonomistą o włoskich korzeniach, ale znano go przede wszystkim jako kolekcjonera i miłośnika sztuki. Jest uznawany za założyciela pierwszego na świecie muzeum rzemiosła i sztuki użytkowej, właśnie w Legnicy. Z miastem był związany przynajmniej od 1834 roku, bo pracował tu jako radca stanu. Przez lata gromadził zabytkowe eksponaty, aż stał się na tyle sławny, że z polecenia króla Prus Fryderyka Wilhelma IV przekazano mu część zamku legnickiego, gdzie w latach 1845-1875 mógł prezentować swoje zbiory zwiedzającym. Muzeum działało w skrzydłach południowym oraz wschodnim i w sumie zajmowało 18 komnat. Zbiory podzielono na trzy kategorie: dzieła sztuki, zabytki historyczne i obiekty techniczne. Obejmowały one pamiątki po cywilizacji Etrusków, starożytnej Grecji, Egipcie, Rzymie, średniowieczne i renesansowe. Minutoli pragnął jak najszerzej prezentować swoją kolekcję, oprócz Legnicy posiadał skromniejsze miejsca wystawiennicze we Wrocławiu i Berlinie. Nowatorskim pomysłem było sfotografowanie zbiorów i publikowanie zdjęć w drukowanych katalogach. Pokazał w ten sposób 4500 przedmiotów. Takiej działalności nie prowadziło wtedy żadne muzeum w Europie. Sala gotycka w legnickim muzeum ok. 1859 r. Minutoli traktował zamek w Legnicy jako tymczasową siedzibę, dlatego w 1863 roku kupił pałac w Biedrzychowicach, gdzie z czasem przeniósł swoją kolekcję. On też zrekonstruował pobliski zamek Rajsko, w którym również umieścił swoje zbiory i udostępnił dla zwiedzających. Tak więc na śląskiej prowincji można było zobaczyć działa takich mistrzów jak Cranach, Bruegel, Rubens czy van Dyck. Na starość postanowił pozbyć się części z liczącej ponad 28 tys. eksponatów kolekcji. Wystawiał przedmioty na aukcjach, sporo zakupił też rząd pruski do kolekcji królewskiej. To co pozostało odziedziczyła jego córka Anna, która wyszła za znanego podróżnika Joachima von Pfeila. Jej rodzina mieszkała w Biedrzychowicach do końca II wojny św. Zbiory były stale uszczuplane, wysyłano je do Niemiec, ale i tak po wojnie zastano tu bogato wyposażoną rezydencję, która miała pełnić rolę składnicy zabytków i domu wypoczynkowy dla artystów i historyków sztuki. Jednak w ciągu kilku miesięcy w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach zabytki pałacowe zaginęły. Obwiniono o to okolicznych mieszkańców, szabrowników i żołnierzy wojska polskiego. Sala rokoko w legnickim muzeum ok. 1859 r.