Nowy Sącz

Średniowieczny zamek królewski

Kasztelani sądeccy są wymieniani już w 1220 roku (Herbarz Niesieckiego podaje nazwisko Jana Zaprzańca). Jednak ich siedzibą był najpierw gród w Naszacowicach, potem Podegrodziu.
Murowaną warownię datowano do niedawna na połowę XIV wieku, ale nowsze opracowania przesuwają jej powstanie na przełom XIII i XIV w., na okres kiedy Nowy Sącz zyskał prawa miejskie od króla Wacława II i prawdopodobnie stawiano też miejskie mury obronne, bo w 1405 roku Władysław Jagiełło wydał przywilej mający wesprzeć remont murów.
Do budowy zamku użyto ponoć kamieni pochodzących z grodu w Naszacowicach. W połowie XIV w. zamek rozbudował król Kazimierz Wielki, stąd często temu władcy przypisuje się jego fundację. Warownia została sprzężona z fortyfikacjami miejskimi, stała się siedzibą starostwa i kasztelanii.

Koronowani goście Od początku swego istnienia zamek w Nowym Sączu był miejscem wielu odwiedzin i ważnych spotkań koronowanych głów. Zwłaszcza za dynastii Jagiellonów odgrywał dużą rolę w polskiej polityce. W 1370 r. przyjechał tu owacyjnie witany Ludwik Węgierski obejmujący tron polski, w 1384 r. zatrzymała się w drodze do Krakowa królowa Jadwiga. Władysław Jagiełło kilkakrotnie spotykał się tutaj z księciem litewskim Witoldem i królem węgierskim Zygmuntem Luksemburczykiem, m.in. w 1409 r. opracowano plany wojny z Krzyżakami. W 1419 r. Zygmunt Luksemburczyk w otoczeniu szlachty czeskiej odrzucił w Nowym Sączu ofertę pomocy Jagiełły w walce z husytami. W 1424 r. zawitał tu król duński Eryk udający się do Ziemi Świętej, w 1440 r. goszczono metropolitę kijowskiego Izydora, a następnie króla Władysława Warneńczyka. W latach 40-tych XV stulecia na zamku mieszkała królowa Zofia, wdowa po Władysławie Jagielle. Wielokrotnie przebywał w Nowy Sączu król Kazimierz Jagiellończyk z żoną i całym dworem (ostatni raz w 1471 r.), a w 1494 r. - król Jan Olbracht przeczekał w zamku powódź, która uniemożliwiła jego podróż na Węgry i spędził tu Wielkanoc. W 1512 r. do zamku przybyła Barbara Zapolya, narzeczona króla Zygmunta Starego oraz jej brat Jan, przyszyły król Węgier.

lata 1350-1360 - rozbudowa zamku sądeckiego. Posiadał wtedy przynajmniej jedną wieżę i piętrowy budynek mieszkalny dołączony do murów miejskich. Na południu znajdowało się przedzamcze gospodarcze. Nie wiadomo dokładnie jak warownia oddzielona była od miasta, starsza literatura podaje, że zamek był składową miasta, bez wyraźnego podziału
1376 r. - w imieniu swojego syna Ludwika Węgierskiego, Elżbieta Łokietkówna zorganizowała na zamku wielki festyn dla polskiego rycerstwa
1395 r. - często odwiedzający Nowy Sącz Władysław Jagiełło powiększył zamek. Być może powstała wtedy kaplica
1467 r. - wzmianka o księdzu przy kaplicy zamkowej
lata 1469-1470 - w zamku, pod opieka Jana Długosza i humanisty włoskiego Filippo Bounaccorsi-Kallimacha, przebywali synowie króla Kazimierza Jagiellończyka - Władysław, Jan Olbracht, Kazimierz, Aleksander
1522 r. - dwukrotny pożar zniszczył miasto i zamek. Odbudowę przeprowadzili kolejni starostowie: Piotr Odnowski z Fulsztyna i Jan Pieniążek. Wtedy prawdopodobnie powstał nowy budynek od południa
1540 r. - z inwentarza starostwa sądeckiego wynika że zamek składał się z 2 głównych budynków (domu wielkiego i domu nowego), kilku gospodarczych (stajnia, spiżarnia) i studni na dziedzińcu
1570 r. - za starosty Stanisława Mężyka zamek stał się gniazdem arian

Sekciarze na zamku Starosta Stanisław Mężyk w 1567 roku gościł w zamku Stanisława Farnowskiego - arianina, który stworzył w Nowym Sączu własny odłam tej doktryny. Starosta tak zapalił się do reformackiej herezji, że najpierw zezwoli mu na odprawianie ariańskich nabożeństw na przedmieściu, a potem i w kaplicy zamkowej. Pomógł mu też zbudować szkołę. Przy tej okazji ludność była zmuszana do udziału w kazaniach i nabożeństwach Farnowskiego. Zezłościło to nawet monarchę (Zygmunta Augusta), który napomniał go w liście, że starostów mianuje się "nie dla zaprowadzania jakiejś nowej religii, lecz tylko dla bronienia starej i wymierzania sprawiedliwości". Wezwał go do natychmiastowego zaprzestania popierania sekciarzy oraz usunięcia ich z zamku i miasta. Starosta raczej nie posłuchał, bo wyrzucenie Farnowskiego z Nowego Sącza nastąpiło dopiero w 1607 roku za sprawą kolejnego starosty Wawrzyńca Spytka Jordana z Zakliczyna.

1590 r. - starostwo sądeckie przypadło z krótkimi przerwami na blisko 150 lat rodowi Lubomirskich.
1611 r. - zamek został spustoszony przez kolejny wielki pożar. W zachowanych aktach istnieje wzmianka iż "spłonęła wielka część królewskiego zamku, a reszta chyliła się do upadku".
lata 1611-1615 - Stanisław i Sebastian Lubomirscy przeprowadzili odbudowę i rozbudowę zamku w stylu renesansowym wg projektów Macieja Trapoli. Główny budynek był jednopiętrowy, zwieńczony attyka, na górze miał 13 izb, na dole 12. Zamek posiadał ogółem 40 bogato wyposażonych komnat. Od strony Dunajca powstał drugi łańcuch murów. Od miasta oddzielała go nowa brama
1655 r. - zamek jak i całe miasto mocno ucierpiały podczas działań wojennych w czasie "potopu" (patrz ciekawostka) i oba straciły na znaczeniu. Nigdy nie odzyskały już dawnej świetności (patrz ciekawostka poniżej). Ich los przypieczętował jeszcze bunt chłopstwa na Sądecczyźnie. W zamku splądrowano wtedy piwnice
1683 r. - znamienne jest, że powracającego z wyprawy wiedeńskiej króla Jana III Sobieskiego i jego małżonkę Marię Kazimierę witano w Starym Sączu, a nie w podupadłym Nowym Sączu
1753 r. po pożarze kościoła franciszkańskiego do kaplicy zamkowej tymczasowo przeniesiono cudowny obraz Przemienienia Pańskiego
lata 1754 - 1784 - starostą sądeckim był Stanisław Małachowski, późniejszy Marszałek Sejmu Czteroletniego i współtwórca Konstytucji 3 Maja
lata 1765 - ówczesna lustracja mówi iż "zamek jest nadpustoszały i potrzebuje znacznej reparacji tak w murach, jak i w budynkach na dziedzincu"
1768 r. - następny pożar zniszczył zamek. Wywołał go przez nieostrożność stacjonujący tu oddział konfederatów barskich pod dowództwem Marcina Lubomirskiego, a dokładnie jego kucharze, którzy smażyli ryby i nie dopilnowali kotła. Z polecenia starosty Stanisława Małachowskiego dokonano rewizji skutków pożaru, która pozostawiła trochę informacji o zamku. W głównym budynku znajdowało się 25 pokoi, w korytarzach stały galerie drzew (rodzaj oranżerii). Niektóre były bogato dekorowane marmurami i rzeźbami. Spłonęło wszystko poza kilkoma pomieszczeniami, które miał mocniejsze sklepienia (w tym archiwum z aktami grodzkimi). Np. na piętrze spaliło się 24 okien, 18 drzwi i 1 schody.
1769 r. - kolejny pożar. Tym razem, ponoć z powodu nieostrożności Żydów, spaliły się inne budynki zamkowe jak kordegarda, izba pisarza grodzkiego nad bramą, budynek burgrabiego, stajnia i wozownia. W zamku działa już tylko archiwum grodzkie.

Wspomnienia nestora polskich etnografów i archeologów Żegota Pauli, polski historyk i archeolog, jeden z pierwszych etnografów i krajoznawców pisał w 1831 roku w swoich "Wyimkach z podróży po Galicji": Gmach duży, wysoki, z którego dziś spodnia część i jedno piętro pozostało, służył za pomieszkanie; sale mianowicie dolne, są obszerne, powyrzucano z nich niedawno marmurowe kominki, a po śladach dawnych malowideł rozpina pająk spokojnie swoja tkankę. Piwnice głębokie, w jednej znaleziono jeszcze przed kilku laty beczkę dawnego wina, mury za gmachem znacznej grubości i wysokości kończą się u wierzchu cieńszym murem z porobionymi dziurami do strzelania...

1784 r. - władze austriackie, które przejęły majątki królewskie częściowo odremontowały zamek, aby wykorzystać go na biura Urzędu Cyrkularnego. Wstawiono okna, drzwi, wykonano pokrycie dachowe gontowe. Rozebrano jednak mury i baszty miejskie. Akta grodzkie opuszczają zamek na zawsze (wywieziono je najpierw do Lwowa, potem Krakowa)
1793 r. - prace musiały być powierzchowne, bo protokół urzędowy mówi iż "zamek starościński grozi ruiną i nie nadaje się na przyszłość do żadnego pożytecznego i korzystnego użytku".
1813 r. - powódź podmyła zamek. Zawalił się łańcuch murów z basztą od zachodu
1838 r. - Austriacy odbudowali północną część zamku i urządzili w niej koszary oraz magazyny wojskowe. Następnie wykorzystywano go także jako więzienie. Był tu więziony i tu zmarł organizator góralskiego powstania przeciw Austriakom zwanego "chochołowskim" - ks. Michał "Świętopełk" Głowacki z Poronina. Więzieni tu byli inni działacze niepodległościowi jak: Jan Kanty Andrusikiewicz, ks. Jan Chełmecki, Józef Głębock.
1848 r. - budowla została odsprzedana miastu, które wydzierżawiło ją wojsku austriackiemu. Działał tu magazyn mundurów i broni 20. pułku piechoty oraz piekarnia wojskowa
1905 r. - zrujnowany zamek został częściowo odbudowany wg planów Zenona Remiego. Wykonanie prac było nieudolne, na co narzekano podczas kolejnej odbudowy obiektu, już w Polsce niepodległej
1914 r. - w czasie działań I wojny św. zamek, na którym Moskale rozłożyli swoje działa, był ostrzeliwany przez artylerię Legionów Polskich. Murom nie wyrządzono szkody, a jednemu z legionistów (kpt. Ottokar Brzoz-Brzezina) udało się rozbić wielkie ruskie działo
1926 r. - zamek przeszedł w ręce miasta, zawiązał się Komitet Odbudowy Zamku w Nowym Sączu, wkrótce rozpoczęto badania przygotowujące go do odbudowy. Ówczesne władze miasta nie sprzyjały temu projektowi. Zamek traktowali oni jako budowlę starościńską bez historycznego znaczenia. Plany utworzenia w nim muzeum uznano za niepotrzebne i nie przynoszące żadnych korzyści. Zdjęcia z tego okresu pokazują, że na dziedzińcu stały wtedy chałupy (ponoć szopa i garaż) pod Basztą Kowalską i murem (rozebrane w 1934 roku) oraz od południa drewniane baraki wojska austriackiego.
1938 r. - zamek został odbudowany, urządzono w nim Muzeum Ziemi Sądeckiej. Od strony wschodniej wzniesiono nowy piętrowy budynek - oficynę z przeznaczeniem na bibliotekę miejską oraz mieszkanie oficera z miejscowego garnizonu. Na dziedzińcu wciąż stały baraki wojskowe. Od południa na terenie zamkowym stała zabudowa prywatna. Wnętrza posiadały niewiele historycznych elementów i tylko w części parterowej: gotyckie sklepienia, portale, resztki herbów i sztukaterii na ścianach.


lata 1939-1945 - Niemcy zajęli zamek i zamienili na koszary z dużą ilością broni. Niestety, z tego powodu pod koniec wojny wysadzono go w powietrze. Zamek przestał istnieć (patrz ciekawostka)
1959 r. - zabezpieczono resztki zamku sądeckiego i zrekonstruowano Basztę Kowalską
2009 r. - władze miejskie podjęły decyzję o odbudowie zamku, poprzedzonej gruntownymi pracami archeologicznymi
2016 r. - rozpoczęto prace konserwacyjne obejmujące Basztę Kowalską i przyległe mury, grożące zawaleniem. W Baszcie ma powstać małe muzeum obejmujące 2 pomieszczenia
2018 r. - prace zostaną zakończone w czerwcu, ale ogrodzono pozostałą część ruin przygotowując je do kompleksowych badań archeologicznych. Przypadkowo odkopano też mur o grubości 70 cm zamykający dziedziniec od strony miasta oraz duży fragment renesansowego portalu.

Wysadzenie zamku Sprawa wysadzenia zamku 18 stycznia 1945 roku wciąż budzi emocje. W PRL decyzja była chwalona jako "bolesna konieczność" dokonana przez polskich partyzantów. Niemcy zgromadzili w nim ogromną ilość materiałów wybuchowych, które mieli jakoby podłożyć pod wszystkie większe domy, obiekty przemysłowe i zakłady pracy w mieście, a cześć miała posłużyć do zaminowania Krakowa. Później okazało się, iż Kraków był nawet zagrożony podwójnie, bo mogły go zalać wody zapory rożnowskiej, którą Niemcy też planowali wysadzić ładunkami wybuchowymi z zamku nowosądeckiego. Do korzyści z wybuchu zaliczono też likwidację kilkuset żołnierzy okupanta. Tak więc z czasem wymyślano coraz to nowsze argumenty usprawiedliwiające decyzję o wysadzeniu zabytku. Rzadko wspominano, że choć zamek wysadzono rękami 2 nastoletnich partyzantów z Batalionów Chłopskich, to cała akcja była uzgodniona z wojskami sowieckimi. Brał w niej udział oficer NKWD (później KGB) Aleksiej Botian wraz z przełożonym Iwanem Zołotarem. Koordynatorem, który przekazał 2 partyzantom sowieckie miny był ich towarzysz z Batalionów Chłopskich - Tadeusz Dymel "Srebrny". Partyzanci zatrudnili się przy dostawach do zamku i przeprowadzili udany sabotaż. Istnieje wiele wątpliwości związanych z tą akcją. Obecnie kwestionuje się zamiary Niemców co do wysadzania Nowego Sącza oraz zawartość składu na zamku. Owszem było tam sporo amunicji i broni, ale nie materiałów wybuchowych. Dominowały pociski do panzerfaustów. Z przechwyconych sowieckich meldunków wynikało, że w zamku gromadzono uzbrojenie dla wycofujących się oddziałów żandarmerii niemieckiej. Niemcy szykowali się bowiem do ewakuacji - sowieckie czołgi stały już na przedpolach miasta. Nie mieli zatem czasu na przygotowywanie ładunków i miejsc w poszczególnych budynkach na ich podłożenie. Poza tym wizja ruskiej niewoli skłaniała ich raczej do planowania ucieczki do Słowacji niż do niszczenia miasta. Za to dla sowietów było korzystne wysadzenie tego składu i nie przejmowali się zniszczeniem przy okazji historycznej budowli wypełnionej pamiątkami narodowymi i eksponatami muzealnymi. Czemu jednak zależało na tym polskim partyzantom? I czy faktycznie byli "polscy", skoro współpracowali z sowietami? Młodzi wykonywali tylko rozkazy, ale postać Tadeusza Dymela jest niejednoznaczna. Jedni są przekonani, iż był on konfidentem Gestapo z wyrokiem śmierci za wsypę komórki AK, inni że człowiekiem Moskwy. Zarzuty nie zostały jednak potwierdzone, a późniejszy życiorys żołnierza wyklętego zamordowanego przez bandytów z UB raczej oczyszcza go z podejrzeń. Podobną drogę przeszedł jeden ze sprawców wybuchu Edward Skórnóg. Współcześnie zweryfikowano także liczbę zabitych w zamku Niemców - ledwie kilkunastu. PRL-owska wersja tej historii była więc dość przekłamana. Nie dorównuje jednak manipulacjom dokonywanym w imperium zła. W 2007 roku Putin nadał najwyższy order i tytuł "Bohatera Rosji" Aleksiejowi Botianowi za "ocalenie Krakowa"! Stary KGB-ista doskonale wczuł się w rolę, stwierdził, iż uratowanie Krakowa (przez wysadzenie sądeckiego zamku) to dzieło jego życia. Nakręcono o nim film, stał się bohaterem moskiewskiego reżimu. W rzeczywistości nie miał nic wspólnego z Krakowem, a miastu nic od Niemców nie groziło, bo w dzień wybuchu zostało już zajęte przez armię sowiecką.

Legendy i podania

Bibliografia