Świdwin

Średniowieczny zamek książęcy

Zamek w Świdwinie usytuowany jest w zachodniej części starego miasta, na lewym brzegu Regi. W miejscu tym rzeka tworzyła niegdyś rozlewisko, warownia stała więc na wyspie i była oddzielona od miasta jej odnogą. Od południa położone było podzamcze, przez które prowadziła droga Bramą Młyńską zarówno do zamku jak i do miasta od zachodu. Młyn związany z zamkiem, położony za bramą i wyspą zamkową w kierunku zachodnim, działał nieprzerwanie od średniowiecza do XX wieku.
Nietypowy okrągły kształt warowni sugerował historykom postawienie budowli na miejscu słowiańskiego grodu, ale badania nie potwierdziły tej tezy. Pasuje on za to do kształtów warowni z terenu Meklemburgii, której to książęta władali okolicą w okresie powstania budowli, poza tym wykorzystano lokalne ukształtowanie terenu związane z rzeką.

Z ciekawostek należy wspomnieć, iż zamek od XIII wieku przechodził przez liczne nacje i organizacje: Meklemburczyków, Duńczyków, Niemców, Zakon Krzyżaków, Brandenburczyków, Zakon Joannitów, Szwedów i Polaków (jednak oficjalna nauka w "praworządnych" Niemczech jeszcze długo po wojnie uznawała zamek za budowlę krzyżacką i uparcie datowała ją na wiek XV). Jest to budowla znacznych rozmiarów, ale od samego początku zajmowała praktycznie ten sam obszar, nie rozbudowywała się na zewnątrz.
Pierwotnie zamek składał się z obwodu murów o wysokości 9 metrów (wg innych źródeł 12 metrów - mniej prawdopodobne) zamykających dziedziniec o średnicy ok. 50 metrów z niepodpiwniczonym domem głównym zbudowanym z kamienia po stronie północnej. Wjazd prowadził od południa i zabezpieczony był przez kwadratową wieżę (o boku w przybliżeniu 8 m) flankującą bramę wjazdową od zachodu.
Następnie powstała druga linia murów obronnych, postawiono niewielki budynek południowy na wschód od bramy, a wieża została znacznie podwyższona o część cylindryczną. Mierzyła od tej pory ponad 25 metrów i posiadała 5 kondygnacji. Była dobrze przystosowana do użycia broni palnej. Oprócz funkcji obronnych i obserwacyjnych mieściła też arsenał, a w piwnicy cele więzienne. Stary dom główny okazał się wkrótce niewystarczający dla zakonu krzyżackiego, więc wzniesiono go od nowa, z cegły. Tym razem z piwnicami i 3 kondygnacjami oraz drugą wieżą - gdaniskiem (nie zostało zlokalizowane, ale umiejscawia się go w fosie przy północno-wschodnim narożniku domu głównego). Reprezentacyjne piętro z komnatami mieszkalnymi, refektarzem i kaplicą posiadało drewniany krużganek, a najwyższe - ganek obronny.
W XVI stuleciu Brandenburczycy wznieśli okazałą budowlę od wschodu wchodzącą na skrzydło południowe. "Zagięty" budynek jest dobrze widoczny na panoramie Meriana (patrz poniżej) oraz zmodernizowali wjazd do warowni, powstało przedbramie z systemem 3 bram. Zamek posiadał jeszcze piętrowe skrzydła zachodnie i południowe (to również jest widoczne na wspomnianej panoramie), ale brak o nich informacji. Musiały stanąć w okresie XVI - XVII wiek.
Dalsze zmiany to już XVIII stulecie i dekonstrukcja zamku jako budowli obronnej. Nowi właściciele - joannici - przebudowali gotycki dom główny, a budynki wschodni i południowy połączyli w jedną barokową budowlę. Skrzydło zachodnie pod koniec wieku zostało rozebrane z powodu złego stanu. W jego miejscu postawiono klasycystyczny parterowy budynek gospodarczy. Nowe budynki nakryto modnymi ówcześnie dachami mansardowym z lukarnami, a wieża zyskała nowe zwieńczenie - cebulasty hełm. Rozebrano też ufortyfikowany system bramny i zasypano fosy. Wjazd prowadził przez nowy budynek bramny zachowany do dziś.

Obecnie zabytek jest efektem odbudowy po powojennym pożarze. Z pierwotnego zamku zachowały się mury obwodowe do wysokości 1. piętra, a z detali architektonicznych dwa granitowe odpływy w skrzydle zachodnim, którymi woda odpływała z dziedzińca. Skrzydłu północnemu przywrócono gotycki kształt z czasów krzyżackich (XV wiek). Pozostałe 3 skrzydła posiadają wygląd zbliżony do tego z barokowej przebudowy XVIII-wiecznej.
Zamek przeznaczony jest na cele kulturalne i mieści m.in.: salę widowiskową, salę rycerską z wystawami czasowymi, pub (skrzydło płn.), bibliotekę (skrzydło płd.), ogniska muzycznych i inne stowarzyszenia (skrzydło zach.). Możliwe jest 45-minutowe zwiedzanie zamku z przewodnikiem oraz wejście na wieżę.

Historia, wydarzenia

Dokładnej daty budowy warowni nie znamy, ale wzniesiono ją na pewno przed rokiem 1317, kiedy to po raz pierwszy została wymieniona w dokumentach. Inicjatorem mógł być książę Meklemburga i Parchimia Przybysław IV, a dzieło kontynuował prawdopodobnie książę Mikołaj z Werle (Orli). Obaj dzierżawili należący do Marchii Brandenburskiej Świdwin od margrabiego Albrechta III, w końcu XIII wieku. Budowla posiadała wtedy mury obwodowe założone na planie zbliżonym do trapezu, kamienny budynek mieszkalny od północy o wymiarach ok. 14x38 m i kwadratową wieżę przybramną. Całość otaczała fosa i parkan.


1317 r. - margrabia brandenburski Waldemar Wielki oddał Świdwin z zamkiem w zastaw biskupowi kamieńskiemu Henrykowi Wachholtzowi.
1319 r. - zamek za 11 tysięcy marek kupili od margrabiego Waldemara dwaj rycerze: Duńczyk Nicolaus Olafson oraz podkomorzy na dworze margrabiego Wedigo Wedel. Wkrótce potem Wedlowie stają się jedynymi panami w Świdwinie. Być może to syn Wedigo Wedela - Hasso dobudował drugą linię murów obwodowych. Powstały one w XIV stuleciu, ale nie wiadomo z czyjej inicjatywy.
1384 r. - zadłużony Hans Wedel został zmuszony do sprzedania Świdwina Krzyżakom. Wkrótce zresztą elektor i król niemiecki Zygmunt luksemburski oddał Krzyżakom całą Nową Marchię. Wielki Mistrz mianował wójtem świdwińskim Walrabe von Scharffenberga i osadził w warowni 12 zakonników.
pocz. XV w. - ta nie spełniała jednak wymogów zakonnych. Rozebrano więc skrzydło północne i zbudowano budynek mieszkalny od południa. Na relikty piwnic tego domu natrafiono pod obecnym skrzydłem południowym. Nowe skrzydło północne powstawało etapami przez kilkadziesiąt lat.
1466 r. - ukończono skrzydło północne. Zostało, podpiwniczone, podwyższone i wzmocnione. Przeobrażeniu uległa też wieża, którą podwyższono do pięciu kondygnacji (ponad 25 m) i przystosowano do użycia broni palnej. Dwie najniższe kondygnacje pozostały czworoboczne (mieściły m.in. więzienie), pozostałym nadano kształt cylindryczny.
1454 r. - zamek w Świdwinie wraz z całą Nową Marchią kupił elektor brandenburski Fryderyk II za sumę 40 000 guldenów.
ok. 1520 r. - zbudowano nową bramę i przedbramie w celu lepszej obrony przeciwartyleryjskiej.
1540 r. - elektor brandenburski Joachim III przekazał warownię zakonowi joannitów, którzy uczynili ją siedzibą swej komandorii na prawie 270 lat.
1630 r. - joannici nie zdołali obronić zamku podczas najazdu szwedzkiego w okresie wojny trzydziestoletniej. Zakon odzyskał Świdwin dopiero po niespełna 20 latach, po zawarciu pokoju westfalskiego (1648 r.)
1736 r. - - równorzędnymi komandorami joannickimi zostali Aleksander hrabia von Wattensleben i Fryderyk Wilhelm von Kalkstein. Wkrótce rozpoczęli przebudowę starej warowni w barokową rezydencję pałacową. Główny etap prac zakończył się ok. 1750 roku, ale trwały one jeszcze w 1755 roku. Przeobrażono gotyckie skrzydło krzyżackie, zabudowano pozostałe skrzydła od wschodu i południa, wieża zyskała barokowy hełm, zasypano fosę, rozebrano system bramny. Budowla nie była już oddzielona od miasta.
1775 r. - ówczesny komandor joannitów - hrabia Karl Wilhelm von Finckestein zastąpił zachodni piętrowy budynek nowym parterowym, wymieniono stare dachy na mansardowe. Warownia zyskała więc wtedy kształt podobny do dzisiejszego
pocz. XIX w. - brama została ozdobiona trzema herbami komandorów joannickich: hrabiego Leopolda Aleksandra von Wartenslebena, Fryderyka Wilhelma von Kalkensteina, Karla Wilhelma von Finckensteina oraz samego fundatora - pruskiego króla Fryderyka Wilhelma II. Do dziś przetrwały 3 z nich.

Polski komandor Ostatnim komandorem joannickim na zamku w Świdwinie był hrabia Fryderyk Leopold Kalenin, służący w randze pułkownika w wojsku polskim. Musiał on opuścić komandorię w 1808 roku, wykonując polecenie króla pruskiego kasujące zakon.

po 1808 r. - kasata majątku joannitów (Prusy potrzebowały pieniędzy na kontrybucje dla Napoleona). Zamek w Świdwinie przejęło państwo i umieściło w nim sąd, urząd podatkowy, oraz katastralny, posterunek policji, więzienie, a w najstarszym skrzydle północnym zbrojownię.
XIX wiek - nieremontowane mury budowli zaczęły popadać w ruinę
lata międzywojenne - w dawnym zamku działała szkoła żeńska. Skrzydło północne zostało nieco przebudowano i pełniło funkcję internatu.
po 1945 r. - po wojnie (zabytek nie ucierpiał) i przejściu budowli w polskie ręce niewiele się zmieniło - również działała tu szkoła (Technikum Rolnicze).
1949 r. - doszło do wybuchu pożaru, który strawił m.in. krzyżacki dom gotycki. Paradoksalnie ta katastrofa wyszła zamkowi na dobre, bowiem postanowiono go w pełni odrestaurować. Prace zakończono w 1968 roku.
1968 r. - w odbudowanym zamku otwarto Powiatowy Domu Kultury
lata 90 XX w. - w zamku utworzono nową instytucję Świdwiński Ośrodek Kultury. Obejmuje on Miejską Bibliotekę Publiczną, Centrum Informacji Turystycznej, Muzeum, Galeria Sztuki, Uniwersytet Trzeciego Wieku, Stowarzyszenie Numizmatyczne, Chór Kameralny, ognisko muzyczne, szkoły tańca itp.

Wojna o krowę W 1469 roku doszło do niecodziennego konfliktu na granicy między księstwem pomorskim a brandenburską Nową Marchią. Rozgorzała tam wojna o krowę! Poddany zamku świdwińskiego ze wsi Niemierzyno (Nowa Marchia) z powodu braku paszy pożyczył na zimę krowę sąsiadowi ze wsi leżącej w granicy Pomorza, na Ziemi Białogardzkiej. Ten jednak, gdy nadeszła wiosna, nie chciał jej zwrócić. Chłop z Niemierzyna zebrał więc kilku znajomych, w tym mieszczan ze Świdwina i siłą odebrał swoją własność, przy okazji zabierając też kilka sztuk innego bydła. W odpowiedzi chłopi spod Białogardu napadli na Niemierzyno i skradli spore stado zwierząt. Skargi wójta Jakoba von Polenza (sprawującego władzę w zamku świdwińskim w imieniu elektora brandenburskiego) do starosty białogardzkiego Karstena Wopersnowa zostały zignorowane. Von Polenz zezwolił więc na kolejną wyprawę w celach bydlęco-łupieżczych na Ziemię Białogardzką. Tego już Pomorzanie nie zdzierżyli, zaczęli zbierać wielki oddział chłopów, mieszczan i rycerstwa aby uderzyć na Świdwin. Jednakże Świdwinianie nie próżnowali, również zgromadzili ludzi, w tym całe okoliczne rycerstwo i byli lepiej zorganizowani skoro zdołali zaatakować wojsko Białogardu na jego terenie, w Lęgowskim Lesie i to z ogromnym sukcesem. Zginęło 300 Białogardczan, 100 dostało się do niewoli. Była to więc krwawa bitwa z błahego powodu, ale nawet jej kres nie ostudził złości i zacietrzewienia. Podobno wielu jeńców pomorskich było bezlitośnie przetrzymywanych do śmierci w okrągłej baszcie miejskiej w Świdwinie zwanej "Widok na Pomorze". Emocje opadły dopiero po wielu latach, a w 500 rocznicę wydarzeń zorganizowano pierwszy turniej między miastami Świdwin i Białogard pod nazwą... oczywiście "Bitwa o krowę"! Zwycięzca otrzymał krowie rogi. Od tej pory turniej odbywa się co roku, naprzemiennie w obu miastach. Konkurencje ustalane są przez obie strony i nawiązują do czasów średniowiecznych, np. potyczki rycerskie, rzut oszczepem, strzelanie z łuku.

Legenda ze Świdwina dotyczy czasów krzyżackich. Jeden z młodych zakonników mieszkających na zamku zakochał się ze wzajemnością w pięknej mieszczance. Gdy zaczął myśleć i mówić o zrzuceniu zakonnych szat, jego zamiary poznał komtur, który kategorycznie się temu sprzeciwił. Pozwolił jednak, aby zakonnik wskazał imię dziewczyny, a bracia zakonni sprowadzą ją do zamkowej piwnicy, gdzie mogą się spotkać i gdzie nikt nie dojrzy jego słabości. To z kolei rozgniewało zakochanego, który nie chciał się zgodzić na zhańbienie ukochanej Komtur nakazał więc wrzucić go do lochu i wyciągnąć z niego imię dziewki. Ten jednak milczał i mimo tortur nie wydał ukochanej. Po pewnym czasie skonał w celi. Podobnie, dziewczyna ze Świdwina nigdy nie wyszła za mąż i również zmarła młodo. Podobno w ciemne noce bez księżyca widywano zakochaną w zamkowych komnatach zakamarkach. Duch zakonnika wychodzi z lochu, a dziewczyny ze starego cmentarza.

Informacje praktyczne

Bibliografia