Zamość

Przebudowany zamek-pałac magnacki i 2 nieistniejące siedziby

W Zamościu oficjalnie nie ma dziś żadnego zamku, jednak w rzeczywistości na jego terenie można doszukać się aż 3 budowli obronnych. Dopiero badania archeologiczne z września 2008 rozjaśniły nieco pogmatwaną historię tych dawnych siedzib rodu Zamoyskich.
Pierwszą ich rezydencją i miejscem urodzenia kanclerza Jana Zamoyskiego był obronny dwór w Skokówce. Istnieje wiele hipotez odnośnie jego usytuowania. Do niedawna najbardziej prawdopodobną było miejsce zwane Zamczysko w dzielnicy Zamościa zwanej nomen omen Skokówka (tezę tę rozpropagowała I. Kutyłowska, która prowadziła tam badania). Innym "podejrzanym" miejscem była wyspa, na której w XIX wieku zbudowano istniejąca do dziś Rotundę (dwór sytuowała tam B. Sawa). Trzecią grupę tworzyli badacze skupieni wokół prof. W. Zina, którzy uważali, że Skokówka to obecny Zamość i umiejscawiali dwór dokładnie w miejscu przebudowanego obecnie zamku-pałacu, drugiej chronologicznie rezydencji Zamoyskich. Twierdzili oni, iż pałac został dobudowany od południa do pozostałości dawnego zameczku. Teoria ta podbudowana jakimiś badaniami, do których wyników trudno dotrzeć, nie zyskała jednak zbyt dużego poparcia, bo kłóciła się z wieloma faktami. Przede wszystkim istnieje podstawowa sprzeczność z dokumentem lokacyjnym Zamościa, gdzie hetman Jan Zamoyski stwierdza: "zamiast dawnego zamku Skokówka, na wyspie pomiędzy rzekami Wieprzec i Kalinowica położonego w ziemi chełmskiej i powiecie krasnostawskim, dla pożytku większego inszy nowy zamek z kamienia i cegły, na stałej sąsiedniej ziemi, naprzeciwko tego zamku starego, około grobli stawowej zacząłem wznosić i tam dla chwały Bożej świątynię zbudować i wyposażyć postanowiłem (...) Chcę też ufundować tam miasto połączone z nowym zamkiem i świątynią i wzmocnię je kosztem moim wałem i fosą. Temu miastu nadaję nazwę wraz z zamkiem Zamoście nad Wieprzcem, dla odróżnienia od sąsiedniego". Jeszcze inną teorię przedstawili S. Herbst i I. Zachwatowicz. Wg nich Skokówki należałoby szukać gdzieś w okolicy dzisiejszej wsi Żdanów.
I już wydawało, że mieli oni rację. Przy okazji odsłaniania fundamentów XVIII-wiecznego browaru Ordynacji Zamoyskiej pod Żdanowem, ok 1,2 km od Zamczyska, natrafiono bowiem najpierw na ceramikę datowaną nawet na XIV wiek, a następnie na średniowieczne fundamenty jakiejś budowli. Tak więc pierwotny zameczek Zamoyskich stać mógł na wyspie otoczonej rozlewiskami rzek Topornicy (dawniej Wieprzec) i Łabuńki (dawniej Kalinowica) 4 km na południowy zachód od centrum dzisiejszego Zamościa. Jednakże wielu badaczy nie zgodziło się z tą tezą, ponieważ odkryte fundamenty były niewielkie rozmiarowo i nie natrafiono na jakiekolwiek ślady wałów, ani murów obwodowych. Twierdzą oni, że w Żdanowie znaleziono tylko fundamenty średniowiecznej drewnianej chaty i browaru. Archeolog Ewa Prusicka-Kołcon, która zbadała stanowisko w Żdanowie i zajmuje się tematem siedzib Zamoyskich zdecydowanie wskazała na teren Rotundy jako pierwotną Skokówkę i przedstawiła na to przekonujące dowody, opierając się na starych mapach.
Wiadomo, że hetman Zamoyski urządził w tym rejonie zwierzyniec. Plan austriackiego inżyniera Haillmanna z XVIII-wiecznym widokiem Zamościa pokazuje jednak wały, jakiś mur obwodowy, a w jednym narożniku wieżę lub basteję. Hipotetyczne założenie obronne miałoby rozmiar 100x100 metrów. Co ciekawe miejsce nazwane zostało "stare szańce" i leżało na południowym krańcu wyspy "Kempi". Na wyspie tej od północy pokazane są z kolei ogrody. Dokładnie na planie narysowane są 4 wyspy, ale z innych przekazów wynika, że wcześniej tworzyły one jedną całość. Inne mapy historyczne, w tym bardzo dokładna mapa von Miega również pokazują podobne rysunki jakichś fortyfikacji oraz nazwę wyspy "Kępa". Wody oblewające wyspę to rzeki Wieprzec i Kalinowica, więc zgadza się to z przytoczonym opisem Jana Zmoyskiego. Badania przeprowadzone w końcu lat 70-tych XX w. nie przyniosły co prawda żadnych odkryć po dawnej zabudowie, jednak należy pamiętać, że obszar ten został całkowicie przekształcony przy rozbudowie twierdzy Zamość. Nie bez powodu Austriacy wykorzystali teren dawnego dworu, który był już utwardzony i stanowił największą wyniosłość na południe od miasta.


Nowa rezydencja kanclerza Jana Zamoyskiego w powstającym równocześnie Zamościu powszechnie uznawana jest za pałac, choć w starych dokumentach określa się ją jako zamek. Sam budynek mieszkalny jest typowym pałacem, jednak istnienie w jego otoczeniu fortyfikacji w początkowym okresie jest niepodważalne. Nie były one zbyt funkcjonalne ani mocne, ale nie było to konieczne, ponieważ potężne fortyfikacje miejskie stanowiły dla wroga przeszkodę praktycznie nie do sforsowania. Myślę, iż obiekt ten zasługuje na opis tutaj, chociażby ze względu na postać jego fundatora. Rezydencję zbudowano w zachodniej części Zamościa, na planie wydłużonego prostokąta o długości 60 m. Miał on dwie kondygnacje i wysoką czworoboczną wieżę-belweder w środkowej części budynku zwieńczoną attyką. Wieża posiadała na szczycie taras, z którego roztaczał się widok na miasto i okolicę. Przy elewacji frontowej znajdowały się dwuramienne schody prowadzące na piętro, podtrzymywane przez loggię z arkadami. Pałac ten otoczony był murem obwodowym z dwiema bastejami i frontową bramą od strony miasta. Później mur rozebrano. Do dziś zachował się sam pałac bez śladów fortyfikacji, ale w tak przebudowanej postaci, że bardziej przypomina socrealistyczne gmaszysko, niż zabytkową rezydencję wielkiego kanclerza i hetmana. Teraz jest tu 180 pomieszczeń, które do niedawna zajmował sąd, a obecnie szkoła. Część przeznaczono na mieszkania. Ostatnio postawiono przed nim pomnik fundatora.
Trzecią siedzibą Zamoyskich był ufortyfikowany pałac podmiejski Tomasza Zamoyskiego z I połowy XVII wieku. Stał on w miejscu zwanym Zamczysko w płd. części Zamościa, na którą prawdopodobnie w XIX wieku przeniesiono nazwę Skokówką, co wprowadziło duże zamieszanie wśród historyków. Obecnie nie ma tam żadnych pozostałości murowanych, jest natomiast słabo zarysowany kopiec ziemny i pofałdowany teren na osiedlu z domkami. Widać relikty wałów, w tym jeden odcinek dość wysoki, ale miejscowi twierdzą, że jest to współczesny nasyp. Badania z lat 80-tych XX wieku udowodniły istnienie tu nowożytnych umocnień bastionowych, wewnątrz których przy południowej kurtynie stał duży i bogato wyposażony pałac z renesansowym dziedzińcem posiadającym arkadowy ganek o długości 69 m zakończony z obu stron alkierzami. Bastionów było 5, a od południa wzniesiono 2 półbastiony a także wał z palami. Brama zwieńczona attyką posiadała na piętrze wielkie działo spiżowe. Całość otaczała fosa i staw. Mimo więc, że była to budowla przeznaczona do wypoczynku i rozrywki, to jej fortyfikacje nie były zbudowane na pokaz w przeciwieństwie do wielu XVII-wiecznych rezydencji. Tak opisywał ją profesor Akademii Zamojskiej Jan Bytomski: "Na południu za stawem, stał w górzystej okolicy dwór czy raczej zamek "Krasnybrzeg" z majestatycznym pałacem, po środku starannie utrzymanego ogrodu. Sama budowla z murem podtrzymującym cały ciężar sklepień wyprowadzonych z głębi ziemi od fundamentów: znana była z krużganków, sypialni, jadalni z największymi i nie najpiękniejszymi kobiercami, z piecami i z najelegantszym dziedzińcem. Na dwie strony podzielony, przy czym jedna ku zachodowi wysunęła się kunsztownie i sprawną ręką artysty na długości został powiększony. Między samymi murami a fosą, która była czymś w rodzaju obwarowania lub fortecy, od południa ku zachodowi rozciągał się ogród, obsadzony artystycznie egzotycznymi drzewami i trawami".